پخش زنده
امروز: -
کدام عروسک‌های محلی ایران ثبت ملی شده‌اند؟
عروسک‌های محلی ثبت ملی شده که بی‌جان، اما در فرهنگ ایرانیان، پر قصه و کارگشا هستند، کدام‌اند؟
به گزارش گروه وب‌گردی خبرگزاری صدا و سیما، امروز، عروسک‌ها برای ما حکم سرگرمی و بازی کودکان را دارند یا شاید راهکاری جهت دور کردن آنها از ابزار‌های دیجیتال هستند! تا به حال فکر کرده‌اید که عروسک‌ها چه جایگاهی در فرهنگ ما داشته‌اند؟
به هر شهر و دیاری که سفر کنید، اگر کمی در فرهنگ آن کند و کاو کنید، ردی از عروسک‌های بومی را خواهید یافت که هزاران داستان را بر کوله بار خود تا دوره ما رسانده‌اند. عروسک‌هایی که از آنها صحبت می‌کنیم، فقط برای سرگرمی نبودند، بلکه مجموعه‌ای از فرهنگ یک منطقه را با خود از نسلی به نسل دیگر می‌بردند. به همین دلیل نیز جزو میراث ناملموس محسوب می‌شوند.
۸ ژوئن (۱۸ خرداد) که روز جهانی عروسک اعلام شده است. میلدرد سیلی (۱۹۱۸-۲۰۰۱)، نویسنده و پژوهشگر در حوزه عروسک‌ها و مجموعه‌دار عروسک، در سال ۱۹۸۶ این روز را به عنوان روز جهانی عروسک اعلام کرد و با این کار، ارزش و اهمیت عروسک‌ها در دوستی و صلح بین انسان‌ها را یادآور شد. او در زمان حیات خود، شبکه‌ای از دوستداران عروسک در سراسر جهان را به‌وجود آورد.
در ایران نیز عروسک‌های بومی متنوعی داریم. این عروسک‌های محلی، چه نقشی میان مردم داشته‌اند؟ با تعدادی از آنها که ثبت ملی نیز شده‌اند، آشنا شویم. بدون شک، باید تصور خود از عروسک را با آن‌چه امروز می‌بینیم، تغییر دهیم و با چشم دیگری به عروسک‌های بومی بنگریم.
عروسک‌های بومی؛ صندوقچه‌های فرهنگی
شاید نتوانیم زمانی که نخستین عروسک به دست انسان درست شد یا اصلا به فکر درست کردن عروسک افتاد، تعیین کنیم، اما می‌دانیم پس از این که انسان‌های نخستین نیاز‌های اولیه خود را تأمین کردند، به فکر اسباب بازی نیز افتادند. مثلا نمونه‌هایی از این اسباب بازی‌های باستانی را در موزه ایران باستان می‌توانید از نزدیک ببینید.
عروسک‌ها وارد جوامع انسانی شدند، اما فقط مخصوص بازی کودکان نبودند، بلکه گاه نقش نخست برگزاری مراسم محسوب می‌شدند و به مرور جایگاهی در باور‌ها و اعتقادات مردم پیدا کردند. به عنوان نمونه، عروسک‌های باران‌خواستن در مناطق مختلف ایران با اسامی و شکل‌های گوناگون در مراسم حضور پیدا کردند؛ مراسمی که در آن جهت باریدن باران دعا می‌کنند و در کنار آن آدابی را به‌جا می‌آورند.
عروسک نیز بخشی از آن آداب و رسومی شد که به ترتیب اجرا می‌کردند. بنابر این، عروسک‌ها جزیی از آیین‌ها و مراسم مردم محسوب شدند و حتی در بعضی رسوم، نقش محوری پیدا کردند.
از جنبه مراسم همراه با عروسک‌های محلی که بگذریم، خود عروسک از نظر مواد تشکیل‌دهنده و طراحی نیز اهمیت داشت و بر اساس باور‌های مردم منطقه درست می‌شد؛ یعنی معمولا جهت انتخاب مواد تهیه و طرح و رنگ آن دلیل داشتند و بی‌دلیل و فقط از روی زیبایی، آنها را نمی‌ساختند.
به عنوان نمونه، در تهیه بعضی عروسک‌های بومی سعی می‌کردند از مواد خوراکی استفاده کنند یا صورت بعضی را سفید می‌گذاشتند، زیرا معتقد بودند که فقط خالق جهان می‌تواند صورت موجودات را بیافریند و گذاشتن اجزای صورت عروسک را نوعی کفر می‌دانستند! لباس‌های بسیاری از این عروسک‌ها نیز بر اساس لباس بومی مردم همان منطقه انتخاب می‌شد.
البته عقاید و باور‌ها در ادوار مختلف با توجه به تغییرات فرهنگی مردمان نیز تغییر می‌کرد و عروسک‌ها هم دچار تحول می‌شدند. بنابراین، آن‌چه امروز در میان مردم محلی هست، احتمالا تغییرات فراوانی در طول تاریخ داشته است.
بنابراین، آن‌چه این عروسک‌ها را مهم می‌کرد، عقاید و باور‌ها و آداب و رسوم متصل به آنها بود؛ وگرنه از ساده‌ترین مواد با تجهیزات ابتدایی ساخته می‌شدند و شاید اگر فقط از نظر ارزش مادی بخواهیم بررسی کنیم، با عروسک‌های مجهز امروز فاصله عمیقی داشته باشند.
آن‌چه از عروسک‌ها در میراث ناملموس نیز به ثبت رسیده، نه‌تنها ارزش مادی خود عروسک، بلکه مجموعه فرهنگی است که همراه عروسک وجود دارد و این موضوع، نشان از اهمیت فرهنگی عروسک‌های محلی دارد.
عروسک‌هایی که به ثبت ملی رسیدند
از میان عروسک‌های بی‌شمار که در سراسر ایران حضور دارند و در مراسم مختلف شرکت داده می‌شوند، در این بخش تعدادی از آنها که با نام مناطق مختلف به ثبت ملی رسیده، آورده شده‌اند:
دوتوک، عروسک بازیچه خراسان جنوبی، روستای سربیشه
دُهتُولوک، عروسک‌های استان هرمزگان، جزیره قشم
لیلی یا لیلی بازبازک، سه استان خوزستان، چهارمحال و بختیاری و فارس
بی‌بی کُگ، عروسک‌های آیینی، بازیچه زرتشتیان یزد
قورچوق، (qorčoq) عروسک بازیچه قوم ترکمن
لال ِبهیگ یا لال عروس، عروسک لال، لال عاریس عروسک بازُفت چهارمحال و بختیاری
بوکه بارانه، عروسک آیینی مربوط به مراسم باران‌خواستن استان کردستان
مینابازی، عروسک نمایشی مربوط به استان فارس
تکه، نام عروسکی است در استان اردبیل
عاروسو، عروسک بازیچه استان کرمان، شهر بابک
لوپک چَمکی یا ماهی ملک، عروسک آیینی استان کرمان، عباس آباد قلعه گنج، روستای تم گران
تادونه، عروسک آیینی اقوام گالش (چشم زخم) استان مازندران
عروسک‌های قاشقی، مهارت ساخت و فرهنگ روایتگری
عاروسک جُلی، عروسک بازیچه استان یزد، شهر ابرکوه و عروسک چشم زخم فارس
هر کدام از این عروسک‌ها دنیایی داستان برای گفتن دارند که از نسل‌های قبل به این نسل منتقل شده است. همان‌طور که گفته شد، تعداد عروسک‌ها بیش از این است و فقط تعدادی نام برده شدند. بعضی از این عروسک‌ها زیر خروار‌ها آوار فراموشی، از یاد‌ها پاک شده بودند و افرادی به احیای آنها پرداختند.
با اهمیت پیدا کردن عروسک‌های محلی، زنان بومی دوباره به ساخت عروسک‌های خود روی آورده‌اند و همین موضوع، نه‌تنها فرهنگ به خواب رفته را بیدار، بلکه برای عده‌ای شغل ایجاد می‌کند.
سخن پایانی
عروسک‌های بومی همراه با آیین‌های خود، فقط به ایران محدود نمی‌شوند. ممکن است در سفر به کشور‌های دیگر، به‌خصوص کشور‌هایی که پیشینه تاریخی و فرهنگی غنی دارند، با این عروسک‌ها روبرو شوید، اما آن‌چه در ایران اهمیت دارد، وفور و تنوع این عروسک‌ها در مناطق مختلف است.
هر چه سریع‌تر باید این میراث ارزشمند بومی در سراسر ایران را بشناسیم تا پیش از آن‌که ناشناخته از بین بروند، از آنها حفاظت شود. اگر علاقمند به شناخت عروسک‌های متنوع ایران و جهان هستید، موزه عروسک‌های ملل و موزه عروسک و فرهنگ ایران، سعی کرده‌اند که جای ممکن این عروسک‌ها را به نمایش بگذارند.
پیشنهاد می‌شود، سراغ عروسک‌های بومی و داستان آنها را از مردم محلی بگیرید، زیرا اطلاعات فرهنگی جالبی خواهید شنید که شاید در هیچ کتابی آنها را نیابید!
نظر شما