تنها یک قطره آب باقی است...

به گزارش خبرگزاری صداوسیما مرکز اراک؛ بحران خشکسالی به بزرگ ترین چالش در استان مرکزی تبدیل شده است.
کاهش نسبتا شدید بارش ها از پاییز پارسال تاکنون نسبت به مدت مشابه سال قبل از آن در کشور و به ویژه استان مرکزی نه تنها خبر خوبی نیست، بلکه نگران کننده و قابل تامل است.
بحران خشکسالی...
در آغاز همین قدر بدانید که استان مرکزی امسال 45 درصد در مقایسه با سال آبی گذشته و 22 درصد نسبت به بلند مدت با کسری آب مواجه شده است، حال اگر نخواهیم آن را فاجعه بنامیم پس به نظر شما چه واژه ای می تواند بیانگر عمق این وضعیت خطرناک و پیامدهای مخرب آن برای آینده نه چندان دور جامعه بشری باشد؟
یا شاید هم فکر می کنید معنی کلمه فاجعه تنها به جنگ و خون ریزی بین ملل دنیا گفته می شود؟ اما بد نیست بدانید بسیاری از پژوهشگران حوزه محیط زیست در جهان بر این باورند که جنگ های آتی، جنگ بر سر آب، تصاحب و مدیریت آن است و البته به نظر می رسد با وضعیت کنونی جهان، آن روز خیلی هم دور نیست! این را گفتم که بدانید موضوع بحران آب و خشکسالی می تواند تا چه اندازه برای محیط زیست و حیات انسان ها در این کره خاکی خطرناک و فاجعه آمیز باشد.
بنابراین سخن به گزاف نگفته ام اگر ادعا کنم تنها یک قطره آب باقی است؛ آن هم وقتی شواهد و قرائن موید این ادعاست.
به نظرم درک این فاجعه انسانی که روز به روز هم در حال فزونی است خیلی ساده و روشن است؛ وقتی فصل بهار و بارش رحمت الهی از نیمه گذشته و هنوز آبگیرها و سد و بندهای کشور و به ویژه استان مرکزی به طور کامل پر نشده و میلیون ها متر مکعب آب کمتر از مدت مشابه پارسال آبگیری شده، در زمینه وقوع چنین فاجعه ای که در حال شرف است جای هیچ گونه تردید باقی نمی گذارد.
کمی با خود فکر کردم؛ چنین به ذهنم آمد که خداوند رحمان و رحیم نعمت هایش را بی منت در این کره خاکی به بندگانش هدیه کرده و از آغاز خلقت تا کنون انسان را از وفور رحمت و نعمت های بی کران خود لبریز کرده و می کند، پس مشکل چیست؟
بی درنگ آیه شریف قرآن بر زبانم جاری شد که حق تعالی در کتاب هدایتگرش می فرمایند:
«انَّ اللَّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّی یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ»
«خداوند سرنوشت هیچ قومی را تغییر نمی دهد مگر آنکه آنان آنچه را در خودشان است تغییر دهند»
این آیه شریف به درستی نسبت به خطاهای مکرر بشر که منجر به نابودی نعمت های الهی، منابع طبیعی خدادادی و در نهایت خودِ  او می شود هشدار جدی داده و بدان معناست که بی گمان انسان با هدر دادن منابع طبیعی از جمله آب که برای همه موجودات مایه حیات بوده و از اهمیت بسیاری برای حفظ محیط زیست برخوردار است خود را روز به روز به ورطه نابودی نزدیک و نزدیک تر می کند.
برای بررسی دقیق موضوع و ایجاد تصویر ذهنی متناسب با واقعیت موجود در زمینه بحران آب ناگزیرم ابعاد موضوع را از زوایای مختلف بررسی کنم.
بحران آب...
واقع شدن ایران در ناحیه اقلیمی خشک و فراخشک از یک سو و بروز خشکسالی‌های پی درپی در سال‌های اخیر البته منهای دو سال گذشته از سوی دیگر، دسترسی به آب را به ویژه در استان مرکزی با چالش جدی مواجه کرده به طوری که تأمین آب قابل دسترس و مطمئن برای مصارف مختلف مثل شرب، صنعت، کشاورزی و پایداری محیط‌ زیست یکی از چالش‌های مهم سال های اخیر برای دولت ها بوده است.
با افزایش جمعیت و نیاز توسعه کشور تقاضا برای آب به عنوان یکی از عناصر اصلی در مصارف صنعتی افزایش یافته به نحوی که مصرف آن از 86 میلیارد مترمکعب در سال 1375 اکنون به بیش از 100 میلیارد متر مکعب رسیده است.
این را هم بدانید که کسری تجمعی مخازن آب‌های زیرزمینی کشور اکنون بیش از 130 میلیارد مترمکعب برآورد شده است.
بحران آب در ایران...
بحران آب در ایران ناشی از سلسله چالش‌ها و مشکلات ناشی از کمبود آب و استفاده نادرست از این منبع ارزشمند و نعمت خدادادی است.
ایران کشوری با اقلیم عمدتاً گرم و خشک است و رشد سریع جمعیت هم مهم ‌ترین عامل کاهش سرانه آب تجدید شونده کشور در قرن گذشته بوده‌ است.
ایران ‌اکنون در حال تجربه مشکلات جدی آب است؛ خشک‌سالی‌های مکرر توأم با برداشت بیش از حد آب‌های سطحی و زیرزمینی از طریق شبکه بزرگی از زیرساخت‌های هیدرولیکی و چاه‌های عمیق، وضعیت آب کشور را به سطح بحرانی رسانده‌ است.
از نشانه‌های این وضعیت خشک شدن دریاچه‌ها، رودخانه‌ها و تالاب‌ها، کاهش سطح آب‌های زیرزمینی، فرونشست زمین، تخریب کیفیت آب، فرسایش خاک، بیابان‌زایی و طوفان‌های گرد و غبار است.
بحران آب در مناطق مرکزی، شرق و جنوب...
خشکسالی در مناطق مرکزی، شرق و جنوب کشور جولان می‌دهد.
جدیدترین آمارهای وزارت نیرو حاکی از آن است که در استان‌های فارس، خراسان‌ جنوبی و اصفهان نه ‌تنها سفره‌های زیرزمینی آب خالی شده‌ بلکه ذخایر سدها هم بین 25 تا 50 ‌درصد نسبت به ‌سال گذشته کاهش یافته است و البته در استان مرکزی شرایط به مراتب بدتر است.
متاسفانه خبر بد دیگر این است که حجم آب زاینده‌ رود اصفهان هم نسبت به پارسال 50 درصد کاهش یافته است.
اکنون کل ایران به ویژه استان مرکزی درگیر بحران کم آبی شده و خطر بسیار جدی تر از حد تصور است.
هشدار جدی؛ کاهش 50 درصدی ورودی سدهای کشور...
معاون راهبری و نظارت بر بهره ‌برداری شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور 7 اردی بهشت امسال در نشست خبری با موضوع تنش آبی و عبور از کم‌ آبی تابستان 1400 نسبت به در پیش داشتن شرایط بد خشکسالی در کشور به همگان هشدار داد.
حمیدرضا کشفی افزود: در منطقه مرزی شرق کشور 80 درصد نسبت به بلند مدت کاهش بارندگی داشتیم.
بارندگی در فلات مرکزی که 17 استان را شامل می‌شود 50 درصد، در منطقه خلیج فارس و دریای عمان 41 درصد و در منطقه آبریز دریای خزر هم 18 درصد کاهش داشته و بر همین اساس ورودی سدهای کشور نیز 50 درصد کاهش یافته است.
تابستان سخت و کم آب در انتظار مردم استان مرکزی...
باز گردیم به مشکلات کم آبی در استان مرکزی.
این چالش بزرگ و جدی سبب دغدغه و نگرانی مسئولان استان مرکزی برای مدیریت تامین آب بخش کشاورزی، صنعتی و آشامیدنی برخی شهرها و 40 روستای استان شده تا آنجا که استاندار مرکزی در شورای حفاظت از آب با اشاره به کاهش قابل توجه دبی ورودی سدهای استان مرکزی گفت: سال 1400 سال سخت و کم بارشی داریم و شاهد تابستان سختی خواهیم بود.
سیدعلی آقازاده فرمانداران شهرهای استان مرکزی را مکلف کرد همه چاه‌های غیرمجاز را مسدود و هرچه سریع تر سیاست های هوشمندسازی چاه های آب موجود را اجرا کنند.
آب و هوای استان مرکزی...
برای بررسی دقیق تر بحران آب و خشکسالی در استان مرکزی باید نیم نگاهی به وضعیت آب و هوای آن داشته باشیم.
استان مرکزی با تابستان‌های گرم و خشک به علت وجود کوه‌های مرتفع، مجاورت با حاشیه مرکزی ایران، همجواری با کویر میقان و حوزه آبریز دریاچه نمک و همچنین قرار گرفتن در محل تلاقی دو رشته کوه البرز و زاگرس، آب و هوای متنوعی دارد و مهمترین انواع آن شامل آب و هوای نیمه بیابانی، معتدل  و سرد کوهستانی است.
چشمه‌های استان مرکزی شامل چشمهٔ عمارت، عباس آباد، پنجعلی، اِسکان، اَنجدان، محلات، سنگستان و چشمهٔ بالِقلو است و نقش مهمی در تأمین آب مصرفی استان دارد.
میزان آب حاصل از رودخانه‌ها، قنات‌ها و چشمه‌ها هم حدود دو و چهار دهم میلیارد متر مکعب است که تنها 50 درصد آن به مصرف کشاورزی می‌رسد.
خبرهای خوبی در راه نیست...
معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای مرکزی می گوید: کاهش بارندگی در سال آبی جدید ورودی منابع ‌آبی دو سد استان مرکزی را 75 درصد کاهش داده است.
به گفته محمود قدبیگی میزان آب ورودی به سدهای استان مرکزی در سال آبی گذشته 203 میلیون مترمکعب بود که متاسفانه این شاخص تا اردی بهشت امسال به کمتر از 60 میلیون مترمکعب رسیده است.
بدتر از آن اینکه ورودی آب به سد کمال صالح اراک در سال آبی جدید 22 میلیون ‌‌مترمکعب نسبت به مدت مشابه قبل کاهش دارد.
او می گوید: تا کنون کاهش ورودی آب به میزان 80 درصد در سد کمال صالح اراک و 65 درصد در سد الغدیر ساوه ثبت شده است.
جالب است بدانید ذخیره آب پشت سد کمال صالح اراک در اردی بهشت پارسال به حدی بود که سرریز آن کنترل می‌شد، اما اکنون 21 درصد نسبت به قبل، آب کمتری را در مخزنش جای داده است.
سد الغدیر ساوه هم در همین مدت 200 میلیون ‌مترمکعب آب ذخیره کرده بود که اکنون 30 درصد کمتر از پارسال است.
پیش بینی خشکسالی شدید در استان مرکزی...
مستندات موجود در زمینه دبی پایین آب در رودخانه‌های استان مرکزی و خشکی بسیاری از منابع آبی نشان از خشکسالی شدید دراستان دارد و ضروری است برای جلوگیری از خسارت های سنگین ناشی از کم آبی، مدیریت مصرف آب با حساسیتی بیشتر از سال های قبل در دستور کار مسئولان قرار گیرد.
معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای مرکزی لازم می داند مدیریت مصرف آب آشامیدنی، جلوگیری از کشت محصولات پرآب بر و خاموش کردن چاه‌های آب کشاورزی هرچه سریع تر در اولویت اقدامات عاجل مسئولان قرار گیرد تا منابع آب زیرزمینی استان مرکزی دچار تنش نشود.
92 درصد حجم آب مصرفی استان مرکزی در بخش کشاورزی، سه و نیم درصد در بخش صنعت و بقیه هم در بخش آشامیدنی است.
شرایط سخت تامین آب روستاها...
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای استان مرکزی می گوید: دبی رودخانه‌ها در استان مرکزی کاهش پیدا کرده و ممکن است امسال در وضعیت تامین آب روستاها شرایط سختی داشته باشیم.
به گفته عزت‌الله آمره‌ای کاهش شدید بارش ها در زمستان پارسال و بهار امسال با توجه به فقدان ذخیره برفی در همین مدت، افت تولید محصولات کشاورزی را به دنبال داشته و بنابراین سال سخت و خشکی را تجربه خواهیم کرد.
البته اگر خاطرتان باشد در سال 98 بارش های مناسبی در کشور و استان مرکزی داشتیم و پیش‌بینی ها هم حاکی از گذر از خشک‌سالی بود، اما با کاهش نزولات آسمانی دوباره به شرایط خشکسالی سال های قبل از آن برگشته ایم.
عقیم شدن ابرها با نفوذ گرد و غبار...
مدیرکل هواشناسی استان مرکزی با ابراز نگرانی از کاهش نزولات آسمانی می گوید: سامانه‌های بارندگی در کشور بارش نداشته اند.
امان محمد کمالی علت تامین نشدن منابع رطوبتی در استان مرکزی را وجود گرد و غبار دانسته و می افزاید: این پدیده که چند سالی است با منشا خارجی بسیاری از استان های کشور به ویژه استان مرکزی را مورد هجوم مخرب خود قرار داده به عقیم کردن ابرها کمک و مانع بارش های مناسب می شود.
آمارها نگران کننده است...
در سال 98 و 99 حدود 120 میلیون متر مکعب آب پشت سد ساوه ذخیره شد در حالی که این میزان در سال‌های گذشته 59 میلیون مترمکعب بوده و در سد کمال صالح هم در سال آبی گذشته 78 میلیون مترمکعب آب ذخیزه شده که امسال تاکنون 21 میلیون مترمکعب آبگیری شده است.
البته این را هم بگویم که مسئولان نیز دست روی دست نگذاشته و اقدامات عاجلی انجام دادند و با مسدود کردن 260 حلقه چاه در سال گذشته در استان مرکزی 60 میلیون مترمکعب در آب‌های زیرزمینی صرفه‌جویی شده است.

فقدان سیاست‌گذاری لازم...
نبود سیاست‌های منسجم و کارشناسی برای مواجهه با بحران آب و اجرای سیاست‌های بخشی بدون توجه کافی به کمبود منابع آب سبب شده سیاست‌های توسعه‌ای کشور بر منابع آب فشار زیاد وارد کرده و چالش‌های بحران آب هر روز بیشتر شوند.
حال سؤال این است که سیاست‌گذاری آب در ایران از سال 1380 به بعد چگونه بوده و چرا بحران آب در سیاست‌گذاری کلان کشور از جایگاه مناسبی برخوردار نبوده و البته همین موضوع سبب فقدان برنامه ریزی مشخص و جامع‌نگر برای مواجهه با بحران شده است.
از سویی برنامه‌های موجود هم به علت بخشی‌بودن و ناهماهنگی نهادها و سازمان‌های متولی امور آب در کشور و استان مرکزی به سرانجام مناسبی نرسیده است.
آثار و تبعات خشکسالی...
خشکسالی منجر به وارد آمدن آسیب‌های جدی به محیط زیست می شود که از آن جمله می توان به بحران ریزگردها، کمبود و قطع برق، کاهش کیفیت آب آشامیدنی که در نهایت مسئولان را به ناچار به بهره‌برداری بیشتر از منابع آب زیرزمینی، برای تأمین آب کشاورزی و آب آشامیدنی وادار می کند.
کارشناسان حوزه اقتصاد معتقدند بحران آب در کشور تاثیر گرفته از سه عامل عمده شامل رشد سریع و الگوی نامناسب استقرار جمعیت، کشاورزی ناکارآمد و سوء مدیریت و عطش توسعه است.
حال با این وجود به نظر می رسد مسئولان مربوط باید هرچه سریع تر برای برطرف کردن این سه مشکل عمده، استراتژی های راهبردی لازم را ارائه و تا بحران آب بیشتر از این به بخش آشامیدنی، تولید و صنعت زیان های جبران ناپذیر وارد نکرده در صدد حل آن برآیند.
تنش آبی در 282 شهر ایران...
مدیر کل دفتر مدیریت بحران و پدافند غیرعامل آبفای کشور اردی بهشت امسال در گفت و گو با خبرگزاری دانا گفت: امسال از هزار و 346 شهر کشور هزار و 64 شهر از نظر تامین آب مشکلی ندارند.
بر این اساس مردم 126 شهر کشور 10 درصد، 55 شهر بین 10 تا 20 درصد و 101 شهر هم بیش از 20 درصد با کمبود آ‌ب مواجه هستند.
فرهام گرکانی پیش بینی کرده امسال بیش از 7 هزار روستای کشور با تانکر آبرسانی شود و این در حالی است که تعداد روستاهایی که پارسال با تانکر آبرسانی شدند پنج هزار روستا بوده است.
او می گوید: اگرچه برای کاهش تنش آبی در کشور 9 هزار میلیارد تومان اعتبار مصوب شده، اما پیش شرط اجرای به موقع طرح این است که این میزان اعتبار قبل از زمان ریسک به شبکه تزریق شود.
راهکارهای پیشنهادی؛
1 - ایده های هوشمندانه...
بدون شک حیات بشر و دیگر موجودات زنده وابسته به آب سالم و قابل شرب است و شاید این سوال را از خود بپرسید که چگونه می توان در مصرف آب صرفه جویی کرد؟
حفظ منابع آبی موجود با مصرف بهینه و صرفه جویی در مصرف آب، انتخابی است هوشمندانه که در بقای موجودات زنده تاثیرگذار است.
2 - اجرای سند سازگاری با کم‌ آبی...
هدف از اجرای این سند رصد، بررسی و کنترل مصرف آب در استان مرکزی است به طوری که تا کنون بیش از 5 هزار و 800 کنتور در طول اجرای طرح روی چاه های آب نصب شده است.
تهیه و اجرای این سند هفت ساله که اجرای آن از پارسال آغاز شده با هدف صرفه جویی 600 میلیون متر مکعبی آب در استان مرکزی اجرا می شود.
3 - نبرد خاموش با خشکسالی ...
اجرای سامانه های آبیاری تحت فشار در 65 هزار هکتار از زمین های کشاورزی هم از دیگر برنامه های مدیریت منابع آب در جهت استفاده بهینه از این نعمت ارزشمند الهی در استان مرکزی است.
حفظ و کنترل سفره های زیرزمینی به عنوان ذخایر غنی آب، قرق اراضی با هدف کاهش خسارت های ناشی از خشکسالی و اجرای طرح های آبخیزداری با عنوان نبرد خاموش هم از مهمترین راهکارهای مدیریت منابع آب در استان مرکزی است که علاوه بر جلوگیری از انقراض گونه های طبیعی و جانوری در ممانعت از تخریب محیط زیست هم بسیار تاثیرگذار است.
4 - استفاده از بذرهای مقاوم...
رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان مرکزی استفاده از بذرهای مقاوم به تنش های خشکی را از اقدامات موثر در زمینه کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی عنوان کرده و می گوید: 14 هزار تن بذر گواهی شده که از ارقام مقاوم به تنش های خشکی است بین کشاورزان استان توزیع شده و در عین حال 70 هزار هکتار از زمین های زراعی نیز به سامانه های نوین آبیاری مجهز شده اند که این اقدامات سالانه 315 میلیون متر مکعب کاهش مصرف آب را در پی دارد.
آنجفی تغییر روش و آلایش کشت محصولات کشاورزی را گام موثر دیگری در جهت مدیریت مصرف آب دانسته و می افزاید: این طرح تاکنون در 200 هکتار از زمین های کشاورزی استان مرکزی اجرا شده است.
ترویج سایبان های باغی هم یکی از الویت های مهم این سازمان است که کاهش 30 درصدی مصرف آب را به دنبال دارد.
کاهش بارندگی در سفره های زیر زمینی تاثیر گذاشته و از سوی دیگر گرمای هوا هم سبب شده کشاورزان زودتر از موعد از چاه های آب برداشت کنند که این موضوع هم در جای خود نگرانی هایی را در پی دارد.
صرفه جویی کار چندان مشکلی نیست...
همه ما می توانیم با انجام روش های بسبار ساده و قابل اجرا در راه حفظ منابع آبی سهیم باشیم و جلوی مصرف نادرست آب و هدر رفت آن را بگیریم.
بررسی نشتی های لوله و اتصالات آب منازل، شرکت ها و اداره ها، صرفه جویی آب هنگام حمام کردن و مسواک زدن، نصب سردوشی های کم مصرف حمام، استفاده از ظرفیت کامل و انتخاب روش اقتصادی برای شستشوی ظروف و لباس ها در ماشین های ظرفشویی و لباسشویی و موارد بسیاری دیگر مثل پرهیز از شستن خودرو در فاصله های زمانی کوتاه و اجرای روش اقتصادی در آبیاری گل ها در خانه و گلخانه ها، باغ ها و مزارع کشاورزی از ساده ترین و در عین حال مهمترین روش های صرفه جویی در مصرف آب است.
اجرای برنامه استراتژیک، لازمه توسعه پایدار...
مهمترین نکته ای که در پایان گزارش پیش رو باید به آن اشاره کنم این است که آب در فهرست کالاهایی است که جایگزین ندارد، یعنی در مفهوم اقتصادی کالایی بدون جانشین است و به همین دلیل نباید به آن به عنوان یک کالای تجاری نگاه کرد، بنابراین سیاست گذاری برای داشتن برنامه‌ای استراتژیک در مورد آب لازمه توسعه پایدار است.
متاسفانه الگوی مصرفِ بسیار اسراف‌ کارانه مردم، تغییرات اقلیمی منجر به کاهش بارش باران و برف و بد موقع و سیل‌آسا بودن بارش‌ها با فقدان سیاست ‌گذاری و برنامه ‌ریزی مناسب برای مدیریت منابع آب همراه شده و حاصل این شاخص ها بحران آب را ایجاد کرده که نشانه‌های آن از سیستان تا دریاچه ارومیه و از خوزستان تا حتی شمال کشور مشکلات و تبعات اجتماعی و اقتصادی فراوان و جبران ناپذیر برای همه مردم کشور به وجود آورده است.
حرف آخر...
آنچه مسلم است سیاستگذاران منابع آب در کشور و به ویژه در استان مرکزی باید متناسب با شرایط موجود برنامه هایی را اجرا کنند تا علاوه بر تامین ذخایر آبی برای بخش کشاورزی و شرب، کمبود این مایه حیات و کاهش دسترسی به آن کمترین اثر را بر میزان تولید و هزینه‌های تولید صنعتی در کشور که چرخ توسعه پایدار را می چرخاند بگذارد.
به نظر می رسد در شرایط بحران کنونی آب که نه تنها استان مرکزی بلکه کشور را تحت تاثیرات مخرب خود قرار داده آنچه ضروری است، اجرای برنامه ای مدون و در پی آن اقدامی عاجل و جدی برای تضمین دسترسی مطلوب بخش های مختلف کشاورزی، تولید، صنعت و البته مصرف همگان به آب سالم است.
بنابراین لازم است مسئولان استان مرکزی و کشور با توجه به وخامت اوضاع با بررسی سیر تکاملی مدیریت منابع آب و تشخیص درست و به موقع شرایط کنونی و ویژگی‌های آن، سیاست‌های مناسبی را در نظر بگیرند تا با آینده دردناک و فاجعه بی آبی مواجه نشویم./

نویسنده: سید احمد طباطبایی