"گردشگری تالاب " ؛ فرصت ها و چالش ها

به گزارش خبرگزاری صدا و سیما مرکز همدان ، از کبودراهنگ که عبور می کنی 40 کیلومتر آن طرف تر وارد "شیرین سو" می شوی. شهری کوچک با مردمانی مهربان و سختکوش که مشغول کار و زندگی هستند. نسیم خنکی که از دشت های این منطقه می وزد یادآور سرسبزی ، خنکی و طراوت است ، نسیمی که نه از سمت رودخانه ، کوه یا دریا بلکه از سوی تالاب زیبای شیرین سو است ، تالابی که همچون نگینی در میان کوهها و دشت های این منطقه می درخشد. این تالاب با وسعت 300 هکتاری یکی از اکوسیستم‌های بسیار با ارزش نه تنها در استان همدان بلکه در غرب کشور به‌شمار می‌رود.

نقش تالاب ها در حفاظت از محیط زیست
تالاب ها نقش انکار ناپذیری در اکوسیستم های کره زمین ایفا می کنند. تالاب ها امکان زاد و ولد و تکثیر بسیاری از گونه های گیاهی و جانوری را در خود ایجاد می کنند. اهمیت تالاب ها به حدی است که گفته می شود از بین۲۰ هزار گونه مختلف ماهی که در سطح جهان یافت شده اند، بیش از ۴۰ درصد آن ها در آب های شیرین (تالاب های طبیعی) زندگی می کنند. تالاب های طبیعی را به عنوان ذخیره گاههای بسیار مهمی از مواد ژنتیکی (وراثتی) گیاهی نیز محسوب می کنند.در تالاب ها انبوهی از پرندگان ، پستانداران، خزندگان، دوزیستان، ماهیان و بی مهرگان زیست می کنند.
تالاب ها در کنترل و جلوگیری از سیلاب، تغذیه منابع زیرزمینی، از بین بردن ریزگردها و حفظ گونه های جانوری وگیاهی نقش بسزایی دارد.

ظرفیت تالاب ها برای توسعه
برخی از مطالعات کارشناسان حکایت از آن دارد که اکوسیستم‌های طبیعی همانند جنگل، دریا و کوه سالانه ۳۳ تریلیون دلار ارزش اقتصادی به‌وجود می‌آورند که 4 و ن دهم تریلیون دلار آن از طریق تالاب‌ها تامین می‌شود. امروزه تالاب‌ها با معیشت و فرهنگ زندگی جوامع آن گره خورده‌ است.
یک "کارشناس حوزه محیط زیست" می گوید:" امروزه در سطح جهان از گردشگری تالاب‌ها درآمدهای بسیاری کسب می شود که علاوه بر دولت ها جوامع محلی نیز در آن سهیم اند."
"آقای مغازه‌ای"معتقد است" اگر از تالاب‌ها بهره‌برداری خردمندانه ای صورت گیرد علاوه بر بهبود معیشت از مهاجرت مردم آن منطقه نیز جلوگیری خواهد شد."

"تالاب هورالعظیم" یکی از تالاب های با ارزش در کشور به شمار می آید که اگر از آن حفاظت می‌شد هزینه‌های بسیاری که اکنون ایجاد شده است هرگز رخ نمی داد.
"آقای مغازه‌ای"" کارشناس محیط زیست " ادامه می دهد: "متاسفانه تاکنون به گردشگری تالاب‌ها به طور حرفه‌ای پرداخته نشده و برای استفاده گردشگری ازتالاب‌ها در ابتدای راه هستیم."
امارات متحده عربی از اوایل دهه‌ی سال 2000 توجه ویژه ای به احیای تالاب های خود نشان داد به طوری که امروزه ۱۰ تالاب این کشور در فهرست تالاب‌های مهم بین‌المللی قرار دارند و علاوه بر حضور جمعیت زیادی از پرندگان به این مناطق ، سالانه گردشگران بسیاری نیز از آن دیدن می کنند.

تالاب های بین المللی در ایران
براساس کنوانسیون بین‌المللی، تالاب‌ها به مناطقی گفته می شود که پوشیده از مرداب، باتلاق، لجن‌زار ، آبگیرهای طبیعی و یا مصنوعی است .
درکشور تاکنون بیش از ۸۴ تالاب با اهمیت بین‌المللی شناسایی شده است و از آنجایی که ایران در مسیر دو شاهراه اصلی مهاجرت پرندگان کره زمین قرار گرفته، در نتیجه این نقاط بکر و بی نظیر اهمیت بسیار زیادی دارند.

تالاب های استان همدان
استان کوهستانی همدان نیز دارای 27 تالاب است که از این میان پنج تالاب آن طبیعی و چهار تالاب در بخش شکار ممنوع جای گرفته اند.
در تالاب‌های این استان تاکنون بیش از 40 گونه پرنده و گونه جانوری همچون سنجاب‌زمینی، شغال، روباه، مار آبی ، لاک‌پشت ، خوتکا و اردک سبز شناسایی شده است. تالاب‌های آق‌گل، آبشینه، شیرین‌سو، پیرسلمان، چم‌شور و وسج از مهمترین تالاب‌های همدان به شمار می‌آیند.

درآمد نهفته در گردشگری تالاب
می توان گفت گردشگری از طریق ایجاد اشتغال، تحصیل ارز خارجی، اصلاح و بهبود عوامل زیربنایی حمل و نقل، فراهم آوری امکانات و خدمات تفریحی سطح رفاه اقتصادی و اجتماعی کشورها را ارتقا می دهد. تالاب ها از مکان های مورد توجه برای عده بی شماری از گردشگران محسوب می شوند.آمریکای شمالی سالانه پذیرای بیش از 60 میلیون نفر برای تماشای کوچ پرندگان است که در مجموع درآمدی بیش از 20 میلیارد دلار به همراه دارد.

نقش مهم تالاب ها در بوم گردی
هم اکنون بوم گردی به عنوان شاخه ای از گردشگری، توانسته در روستاها حتی در دورترین آنها نیز ، تحولاتی را ایجاد کند و برخی از روستاها با اتکا بر پتانسیل هایی که دارند توانسته‌ اند بیکاری را تا میزان قابل توجهی کاهش دهند. می توان اذعان کرد با دایرکردن بوم گردی و بازگشت به آداب و سنت‌های قدیمی و همچنین بازدید از نقاط محلی و بومی جاذبه این صنعت برای عده‌ای ازگردشگران بیشتر شده است.
" آقای حسینی" ، "استاد جامعه شناسی دانشگاه بوعلی سینا" با بیان اینکه" تالاب‌ها نقش بسیار مهمی در اکوسیستم و بوم گردی دارند "می گوید:"باید جامعه محلی و روستاییان سهمی از درآمد حاصل از گردشگری تالاب‌ها داشته باشد، چراکه جامعه محلی سهامدار این اکوسیستم است و نمی‌توان آنها را نادیده گرفت."
فعال کردن گردشگری تالاب‌ها براساس گردشگری پایدار و حفاظت از محیط‌زیست می‌تواند به حفظ این مناطق بکر و جلوگیری از نابود شدن تالاب‌ها کمک کند.

ایجاد تورهای ویژه "گردشگری تالاب"
لازمه رونق گردشگری در حوزه تالاب ها ایجاد تورها و آژانس های ویژه در این بخش است." آقای معتمدی" مدیر یکی از آژانس های گردشگری همدان می گوید:" با ایجاد تورگردانان مخصوص تالاب‌ها درآمدزایی برای فعالان گردشگری نیز از محل تالاب‌ها ایجاد می‌شود".
گفتنی است یکی از مواردی که در کنار تالاب‌های کشور و بویژه در استان باید وجود داشته باشد و نیست ، مکانی به نام مرکز بازدیدکنندگان است.
در کشور" ژاپن" نزدیک یکی از تالاب‌ها مراکز بازدیدکنندگان ایجاد شده و در مزرعه‌ای در کنار تالاب اسب‌های کرایه‌ای را قرار داده‌اند و در حاشیه تالاب نیز مسیری ایجاد کرده‌اند که بازدیدکنندگان بتوانند سوارکاری کنند، این امر موجب درآمدزایی برای مزرعه‌داران و فعالان گردشگری اطراف و همچنین جوامع محلی آن تالاب شده است.

رونق گردشگری تالاب در اسدآباد
" تالاب پیر سلمان " فرصت مناسبی برای جذب هر چه بیشتر گردشگر به شهرستان اسدآباد بوده و این امر موجب شده تا مسئولان این شهرستان در سال ۹۹ به فکر تدوین طرح مطالعاتی برای این منطقه گردشگری بکر بیفتند .
" آقای درویشی" فرماندار شهرستان اسدآباد با اشاره به اینکه این تالاب یکی از منحصر بفردترین مناطق بکر گردشگری است می گوید:" تدوین طرح مطالعاتی برای منطقه گردشگری پیرسلمان انجام می گیرد زیرا کمتر منطقه ای چون امامزاده و تالاب پیرسلمان فضای تفریحی و مذهبی را در کنار یکدیگر دارد ".

ظرفیت بالای تالاب ها برای آموزش همگانی
بسیاری از تالاب‌های بین‌المللی و مهم جهان دارای مراکز بازدیدکنندگان هستند که به گردشگران شیوه بازدید و استفاده از تالاب‌ها را آموزش می‌دهند. این مراکز در کشور ما نیز به صورت پراکنده وجود داشته، اما فعالیت‌های منسجمی ندارند. همچنین از ظرفیت عظیم تالاب ها می توان برای آموزش دروس مرتبط مانند زیست شناسی و علوم برای دانش آموزان نیز استفاده کرد پتانسیلی که تاکنون آموزش و پرورش از آن غفلت کرده است.

مشکلات تالاب ها
تالاب ها از گذشته های دور از اهمیت ویژه ای برخوردار بودند به طوری که محل زندگی گونه ها و پرندگان مهاجر زیادی محسوب می شده و کمک زیادی به بقای نسل پرندگان مهاجر می کردند اما چند سالیست با مشکلات زیادی همانند حفر چاه های عمیق ، کشاورزی بی رویه، تغییر اقلیم و گرم شدن کره زمین ناخواسته بسیاری از آنها خشک و به منبع گردوغبار تبدیل شده اند.

تالاب ها از کم آبی رنج می برند
کاهش بارندگی‌ها و بهره‌برداری بی‌رویه از منابع آبی، تالاب‌های استان همدان را مانند دیگر تالاب‌های کشور تهدید می‌کند. به طور مثال می توان گفت که از پیامدهای نابودی تالاب ها رفتن گونه جانوری پرنده‌ی "میش‌مرغ" برای همیشه از تالاب‌های این استان است.

مردم نسبت به تالاب ها بی تفاوتند!
" آقای نادری " فعال حوزه محیط زیست و گردشگری در استان می گوید:" "تالاب آق گل" به عنوان یکی از مناطق نمونه گردشگری شناخته و مقرر شده که سرمایه گذاران در این منطقه ورود کنند که متأسفانه استقبالی در این زمینه صورت نگرفته است ."
" آقای سبزواری" یکی دیگر از "فعالان حوزه محیط زیست و گردشگری" نیز با بیان اینکه گاهی دیده می شود زباله های زیادی در اطراف تالاب ها وجود دارد " می گوید :" وجود زباله های روستاییان و بازدیدکنندگان آسیب های زیادی به این مناطق وارد کرده که علاوه بر از بین بردن پوشش گیاهی تالاب ها و آلوده کردن آب ها موجب وارد شدن صدمه به جانداران آن نیز شده است."
وی با بیان اینکه گردشگری تالاب ها در ایران ناشناخته است ادامه می دهد:" تبلیغات و اطلاع رسانی مناسبی در زمینه گردشگری تالاب صورت نگرفته است."
همچنین روستاییان حق آبه زیادی از تالاب ها مطالبه می کنند که این امر موجب کم شدن آب این مناطق شده و به نوعی می توان گفت مردم نسبت به وجود این تالاب و منبع مهم گردشگری ، بی تفاوت و بی توجه اند.

نبود طرح جامع گردشگری در استان همدان
مدیرکل حفاظت محیط زیست استان همدان با بیان اینکه " نبود طرح جامع گردشگری فقط مربوط به همدان نیست" می گوید:" سند آمایش استان می بایست مبتنی بر گردشگری باشد که مبنای خیلی خوبی دارد اما اینکه چطور عملیاتی شود نیازمند سند و نقشه راه است ."
"آقای جعفری نژاد بسطامی"با اشاره به اینکه هم اکنون اتاق فکر گردشگری استان وجود دارد اما محیط زیست در آن جایی ندارد ادامه می دهد:" محیط زیست باید در این اتاق فکر حضور داشته باشد ."

آیا گردشگری موجب نابودی تالاب‌ها می شود؟
گردشگری تالاب ها در کنار نکات مفیدی و رونقی که برای مردم منطقه دارد می تواند در صورت بی توجهی به تخریب آنها بیانجامد .
یک بوم شناس با بیان اینکه اگر گردشگری تالاب‌ها گسترش یابد، تالاب‌ها به کلی نابود می‌شوند می گوید:" در شرایط فعلی اگر گردشگر برای تالاب‌ها نداشته باشیم بهتر است و صلاح نیست که تالاب‌ها مورد تاخت و تاز قرار گیرند."
"آقای کهرم" معتقد است :" هنوز فرهنگ گردشگری تالاب در میان مردم به خوبی روشن نشده است و مردم با آن بیگانه اند."
وی ادامه می دهد:" گاهی مشاهده می شود اهالی محلی و یا مسافران با خودرو به کنار تالاب رفته و با صدای بلند ضبط خودروهای خود، آرامش محیط را از بین می برند ." به نظر می رسد لازمه رونق گردشگری تالاب ها فرهنگ سازی و اطلاع رسانی است که باید به جد در دستور کار نهادهای مرتبط و مسئول قرار گیرد.

معاهده‌ای برای حفظ و احیای تالاب‌ها
کنوانسیون رامسر قدیمی‌ترین معاهده بین‌المللی در جهان در زمینه حفاظت از طبیعت است. این کنوانسیون در 13 بهمن سال 1349 در رامسر به تصویب رسیده که در آن 158 کشور عضو ملزم به تعیین و حفظ تالاب‌های با اهمیت بین‌المللی و تشویق به استفاده خردمندانه از آنها شده اند.

ضرورت حضور مردم در گردشگری تالاب ها
به نظر بسیاری از کارشناسان زیست‌محیطی، با فعالیت‌های استاندارد و مناسب گردشگری می‌توان تالاب‌ها را از خطر نابودی نجات داد و بدست مردم بومی منطقه سپرد.
"آقای درویش" مدیرکل دفتر آموزش و مشارکت مردمی سازمان حفاظت محیط‌زیست با بیان اینکه تا زمانی که مردم از کاری متنفع نشوند، کاری انجام نمی دهند می گوید:" از این رو باید گردشگری را در کنار تالاب ها رونق داد تا مردم به فکر محافظت از تالاب ها باشند".
"آقای کهرم" بوم‌شناس با بیان اینکه استانداردهای گردشگری در تالاب‌ها باید از سوی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و سازمان حفاظت محیط‌زیست وضع شده و اهالی گردشگری ملزم به رعایت آنها شوند عنوان می کند:"به منظور فعال کردن گردشگری تالاب‌ها نیازمند روشی قانونمند، علمی و ضابطه‌مند هستیم."

بقای گردشگری تالاب در گرو فرهنگ سازی
گاهی اوقات مشاهده می شود برخی از مردم خواسته و ناخواسته به طبیعت و محیط زیست صدمات جبران ناپذیری وارد می کنند ؛ برای این منظور برای رونق گردشگری تالاب می بایست به فرهنگ سازی در میان اقشار مختلف مردم توجه ویژه ای کرد. می توان با بالا بردن سواد زیست محیطی مانند دانش، نگرش و رفتار مردم تعاملی بین مردم آن منطقه و محیط زیست ایجاد کرد.
برگزاری کلاس های آموزشی و همچنین صحبت کردن مستقیم با اهالی بومی تالاب ها از مزایای این مناطق بکر برای رونق اقتصادی و گردشگری است. در این آموزش ها می بایست روش های نگهداری و حفاظت از تالاب هم چون رعایت حق آبه ، پاکسازی و نظافت و توجه به زندگی جانداران توجه کرد. همچنین در این بین نباید از آموزش به گردشگران نیز غافل شد ؛ ورود گردشگران به مناطق بکر و کمتر شناخته شده می‌بایست با فرهنگ سازی و آموزش قبلی این افراد صورت پذیرد زیرا در سال های اخیر شاهد تخریب ها و برخی آلودگی های زیست محیطی از طرف گردشگران به این مناطق بوده ایم.
در این بین می توان برای فرهنگ سازی و آموزش از ظرفیت رسانه ها و فضای مجازی نیز بهره برد.
"صفی خانی" با بیان اینکه برنامه فرهنگ سازی رونق گردشگری تالاب ها در استان در حال انجام است " می گوید:" می بایست فرهنگ سازی گردشگری و احیا این مناطق طبیعی را در جوامع محلی انجام دهیم."
"معاون انسانی اداره کل حفاظت محیط زیست استان همدان" می افزاید :" هم اکنون در زمینه احیای تالاب "آق گل " تا حدودی این فرهنگ سازی انجام شده به طوری که بسیاری از مردمان محلی این منطقه نسبت به مسئولان دغدغه بیشتری دارند."

تدوین برنامه گردشگری تالاب "آق گل"
آقای"صفی خانی" با بیان اینکه تالاب های استان بیشتر از نوع فصلی هستند می گوید:" به واسطه طبیعی بودن این تالاب ها برنامه ریزی ها برای این مناطق سخت است."
"معاون انسانی اداره کل حفاظت محیط زیست استان همدان" ادامه می دهد:" بزرگترین تالاب استان "آق گل" است که این تالاب نیز فصلی است و هم اکنون تدوین برنامه گردشگری آن در دست اقدام است."
وی معتقد است با تدوین برنامه گردشگری تالاب "آق گل" زمینه سرمایه گذاری نیز فراهم می شود.

ورود بخش خصوصی در گردشگری تالاب
از آنجایی که کشور ایران به عنوان یک کشور در حال توسعه هم اکنون با مشکلات مالی بسیاری روبرو است و امکان توسعه گردشگری را در مناطق تحت حفاظت خود ندارد ورود بخش خصوصی در این بخش می تواند کمک بسزایی به رونق آن باشد.
خانم" شهابی" یکی از فعالان محیط زیست و گردشگری استان می گوید:" مشارکت بخش خصوصی در زمینه توسعه و مدیریت امکانات و تسهیلات گردشگری نظیر ایجاد ساختمان های زیربنایی، تسهیلات خدماتی و خدمات پشتیبانی می تواند تاثیر بسزایی در توسعه گردشگری تالاب ها داشته باشد".
آقای جعفری نژادبسطامی ،"مدیرکل حفاظت محیط زیست استان همدان" با بیان اینکه این نهاد طبق قانون هر اقدامی را برای توسعه گردشگری محیط زیست انجام می دهد می گوید :" می بایست طرح‌های بزرگ در حوزه گردشگری پیوست زیست محیطی داشته باشند".

کلام آخر
به طور کلی اگر تالاب‌ها به عنوان مراکز گردشگری حفاظت شوند و مردم بومی نیز درآمد خود را از آن دریافت کنند هم خطر نابودی آنها از بین می رود و هم گردشگری تالاب ها توسعه می‌یابد.گردشگری پایدار و انجام فعالیت‌های گردشگری براساس استانداردهای بین‌المللی شاید همان توجهی باشد که تالاب‌ها نیازمند آن هستند.
در یک کلام مردم در مواجهه با تالاب ها همچون سایر منابع خدادادی می توانند در یک تعامل سازنده یک بازی برد برد داشته باشند البته لازمه آن این است که در نگهداری و حفاظت از آن بکوشند و آن وقت است که تالاب ها هم نعمت ها و برکات خود را به مردم ارزانی خواهند داشت.