چراغ کم فروغ گردشگری مذهبی

گوشه‌ای ایستاده و مجذوب آیینه کاری‌های حرم شده او یکی از گردشگران مسیحی است که به همراه جمع دیگری از مسیحیانِ کشور‌های سوییس، اسکاتلند، آلمان و انگلیس به حرم مطهر حضرت احمد بن موسی (ع) آمده اند.

این افراد پس از بازدید از مجموعه آستان مقدس شاهچراغ در نشستی صمیمانه با کارشناسان مذهبی، در خصوص مبانی اصلی و اساسی دین مبین اسلام به گفتگو می نشینند.

سفر آن‌ها را می‌توان در قالب گردشگری مذهبی توصیف کرد. صنعتی که البته در استان فارس رونق چندانی ندارد!
گردشگری مذهبی
گردشگری مذهبی از قرن‌ها پیش در سراسر دنیا وجود داشته و قدمت آن به قدمت فرهنگ دینی تمامی ادیان است. گردشگری مذهبی یکی از زیر شاخه‌های صنعت گردشگری است که از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این سفر‌ها مختص مسلمانان نیست و پیروان ادیان دیگر نیز با توجه به اعتقادات مذهبی و آثار و بقایای دین خود، به سفر‌های مذهبی می‌روند.
کارشناسان معتقدند در گردشگری مذهبی هدف از سفر، زیارت و اعمال مذهبیِ صرف نیست بلکه طیف گسترده‌تری را شامل می‌شود.
محسن عامری، متخصص و استاد رشته مدیریت جهانگردی و هتلداری میگوید برای گردشگری مذهبی با دو نوع مخاطب روبه‌رو هستیم گروه اول مسلمانان یا گروه‌های شیعه هستند که به سفر با دید مذهبی و دینی می‌نگرند، به طور مثال مسلمانی که به سفر حج یا مشهد می‌رود بر اساس باور‌های دینی خود می اندیشد و رفتار می‌کند، اما گردشگر اروپایی، آسیایی یا آمریکایی که دینی غیر از اسلام دارد با دید گردشگری فرهنگی یا رویداد به این موضوع نگاه می‌کند.

آمار‌ها نشان می‌دهد گردشگری مذهبی در کنار آثار معنوی، شناخت ادیان، سنت‌ها و فرهنگ‌ها به لحاظ اقتصادی تاثیر به سزایی در توسعه پایدار کشور‌ها داشته است. مهرداد احمدی استاد مدیریت دانشگاه پیام نور مرکز شیراز می‌گوید: کشورهای مختلف با توجه به درآمدزایی بالای صنعت گردشگری با برنامه ریزی و‌ مدیریت روند توسعه اقتصادی خود را تسریع بخشیده اند. بر اساس اعلام  کمیسیون  گردشگری  و میراث ملی عربستان سعودی، گردشگرانی که در دو ماه ژوئیه و اوتِ سال جاری میلادی به عربستان سفر کرده‌اند، بیش از ۹ میلیارد و ۶۰۰ میلیون دلار در این کشور هزینه کرده‌اند. این گردشگران شامل زائران اماکن مذهبی اسلامی و حجاج  و هم گردشگران متفرقه می‌شوند.

در چین ۴۸ درصد از درآمد گردشگری از حوزه مذهبی حاصل می‌شود و در این کشور زمینه‌های مناسب برای  جذب سالانه حدود  ۷۰ میلیون گردشگر مذهبی فراهم است، در هند اهمیت گردشگری مذهبی تا آن جا بوده که به آموزش و استخدام کار آفرین در این بخش روی آورده اند. ترکیه نیز برنامه گردشگری مذهبی خود را با هدف افزایش جمعیت گردشگر به ۵۰ میلیون نفر در سال توسعه داده است.

به گفته این استاد دانشگاه در حالی که گردشگری مذهبی، سهم ۲۶ درصدی از چرخه مالی صنعت گردشگری جهان را به خود اختصاص داده، در کشور‌ی مانند ایران که از ظرفیت‌های بالایی برای رونق بخشی به گردشگری مذهبی و استفاده از مزایای فراوان مادی و معنوی آن برخوردار است این صنعت سهم چندانی در توسعه کشور ندارد.
جلوه‌های گردشگری مذهبی در فارس
صبح هنگام از خیابان لطفعلی خان زند عبور می‌کنم و خود را به مسجد هزار رنگ نصیر الملک می‌رسانم. نور آفتاب از شیشه‌های رنگی این مسجد بر نقش و نگار دیواره‌ها و طرح‌های روی آن منعکس شده یا روی فرش‌های ایرانی کف مسجد تابیده اند.

گردشگران لحظه‌ای دوربین هایشان خاموش نمی‌شود. یک گردشگر آلمانی در حالی که زیبایی‌های مسحور کننده مسجد نصیرالملک را به تصویر می‌کشد می‌گوید هیچ جا این همه زیبایی را به چشم ندیده. برای خودش شالی همرنگ کاشی‌های مسجد خریده و با نقش و نگار‌های مسجد عکس می‌گیرد.

با گردشگر دیگری به گفتگو می‌نشینم می‌گوید شنیده ام مساجد تاریخی زیادی در شیراز وجود دارد، اما نام نصیر الملک و مسجد وکیل بیشتر از همه به گوشم خورده حتی می‌دانم که قدمتشان به دوران قاجار و زند بر می‌گردد، اما به طور کلی این جا تولید محتوا درباره آثار تاریخی و مذهبی کم است من همیشه علاقه زیادی به مکان‌های مذهبی داشته ام و دور از این دنیای ماشینی همیشه دوست دارم به چنین فضا‌هایی بیایم و حس خوب و آرامش بخش آن را تجربه کنم. من به ترکیه هم رفته ام با این که فکر می‌کنم آثار تاریخی ایران بیشتر است، اما آن‌ها درباره آثار مذهبی و تاریخی خود بیشتر تولید محتوا کرده اند.

امیر حسین حکمت نیا فعال و مدرس گردشگری و میراث فرهنگی فارس با تایید صحبت این گردشگر می‌گوید در بین استان‌های کشور، فارس خود به تنهایی می‌تواند در جذب گردشگر مذهبی حرف‌های زیادی برای گفتن داشته باشد.

فارس دارای بیش از ده ها امامزاده جلیل القدر و بقعه متبرکه و خاستگاه آیینی هایی چون تعزیه و میراث معنوی متعدد است اما در خصوص این ظرفیت ها برای توسعه گردشگری مذهبی فعالیت چندانی نمی‌بینیم.

سپس فضای مذهبی شیراز را برایم ترسیم می‌کند و از شواهدی برایم توضیح می‌دهد که نشان می‌دهد شهر شیراز در طول تاریخ حیات مذهبی داشته اما این موضوع به خوبی تبلیغ نشده است.

شیراز تلفیق هنر و‌ مذهب
 شیراز در دوره‌های مختلف تاریخی، چون ساسانیان تا سده اسلامی مانند دیلمیان تا عصر حاضر دارای بنا‌های مذهبی متعدد و معروفی است که می‌تواند به توسعه گردشگری مذهبی این شهر کمک کند.

این فعال گردشگری ادامه می‌دهد با توجه به شواهدِ موجود نخستین مساجد فلات ایران در استان فارس شکل گرفته است و شاهد این ادعا هم بقایایی از این اماکن مذهبی است که در شهر‌های باستانیِ استخر و بیشاپور و شهر شیراز بر جای مانده است.
حکمت نیا فعال عرصه گردشگری می‌گوید، مسجد عتیق شیراز بیش از هزار و ۲۰۰ سال قدمت دارد در حالی که بسیاری از کشور‌های جهان قدمتشان از این مسجد کمتر است، اما متاسفانه تاکنون از این مزیت برای توسعه گردشگری استفاده نشده و همچنان مغفول مانده است.

در چین حتی به مولفه مهمی، چون آرامش روان گردشگران به عنوان بخشی از گردشگری مذهبی توجه ویژه می‌شود و زمینه بازدید گردشگران مذهبی از غار‌ها و محل زندگی رهبران مذهبی خود در دل کوه‌ها و صخره‌های صعب العبور فراهم شده است.

 در حالی که شیراز به گفته حکمت نیا در ادوار مختلف جایگاه مشاهیر و بزرگان مذهبی کشور بوده و حتی می‌توان به کوه‌های اطراف این شهر اشاره کرد که محل زندگی و عبادت عارفان بوده  که می‌تواند زمینه مناسبی برای جذب گردشگران مذهبی باشد که به دنبال آرامش و تجدید قوای ذهنی و معنوی هستند.

حکمت نیا ادامه می‌دهد کوه چهل مقام به معنای اقامت افرادی است که حتی از ذکر نامشان پرهیز می‌کردند و امروزه بنا‌هایی به نام‌های چهل تن و هفت تن در شیراز وجود دارد اما این ظرفیت بالقوه در حوزه گردشگری مذهبی  بالفعل نشده است.
آمار‌ها نشان می‌دهد در شهر شیراز بیش از ۲۳۰ مسجد وجود دارد که بیش از  ۲۰ مسجد به دلیل ارزش‌های تاریخی و فرهنگی در فهرست ملی به ثبت رسیده است، اما گردشگران تنها با دو مسجد وکیل و نصیرالملک بیشتر آشنا هستند و مابقی مغفول مانده اند  درحالی که این داشته‌های مذهبی می‌تواند با محوریت حرم احمد بن موسی شاهچراغ(ع) عاملی  موثر در توسعه گردشگری مذهبی در فارس باشد.

از طرفی شیراز از گذشته به دلیل روحیه تسامح و تساهل مردمانش محل تلاقی ادیان و مذاهب مختلف و به معنای کلمه محل تقریب مذاهب بوده است. این را محسن عامری متخصص گردشگری و جهانگردی می‌گوید و ادامه می‌دهد این موضوع در کوچه ادیان در بولوار زند شیراز نمود پیدا کرده بود.

در این کوچه که کمتر کسی از وجود آن آگاه است در کنار کنیسه، کلیسا بوده و در کنار کلیسا، مسجد وجود داشته و این کوچه محل آمد و شد و فعالیت پیروان ادیان بوده و  آن‌ها در فضایی آرام‌ و بی تنش به گفتگو می نشستند و از دین و اعتقادات خود دفاع می‌کردند و در واقع نگاه مسالت آمیز و صلح طلبِ مردم ایران در شیرازی‌ها نمود داشته که متاسفانه در این بخش کار رسانه‌ای و تولید محتوایی توسط متولیان صورت نگرفته در حالی که  استفاده از این ظرفیت می تواند در زدودن تصویر نامناسب و غیر واقعی که کشورهای غربی با تبلیغات گسترده خود علیه کشورمان ترسیم کرده اند، مؤثر باشد.

نصب نور افکن در مسیر گردشگری مذهبی فارس

کارشناسان و متولیان حوزه گردشگری استان فارس اتفاق نظر دارند که ظرفیت‌های دینی و مذهبی می‌تواند موتور محرکه توسعه صنعت گردشگری شود. همچنین بر این موضوع تاکید می کنند که بهره گیری از ظرفیت های گردشگری در بخش های تاریخی، پزشکی، ورزشی، طبیعی،  تفریحی و خوراک در کنار ظرفیت مذهبی می تواند تکمیل کننده ظرفیت گردشگری در استان فارس باشد. با این وجود فتیله چراغ گردشگری مذهبی در فارس پایین است و مسیر گردشگری مذهبی در این استان  به نصب نور افکن  نیاز دارد.

عامری متخصص حوزه گردشگری و جهانگردی می گوید باید در حوزه پژوهش و دانشگاه در خصوص توسعه گردشگری مذهبی و شاخص های آن در استان تولید محتوا شود و برای این که این یافته های علمی و تخصصی عملیاتی شود و در فارس نمود و بروز داشته باشد می بایست متولیان امر، سیاست تشویقی و حمایتی در پیش بگیرند. به طور مثال اگر موسسه ها و راهنمایان گردشگری هتل ها، رستوران ها و هر بخشی که به حوزه گردشگری ارتباط دارد از این بسته و یافته های پژوهشی استفاده  و در جذب گردشگری مذهبی موفق عمل کند؛  یکسری مولفه های تشویقی  و حمایتی برای تداوم کار و ایجاد انگیزه بیشتر آن ها در نظر گرفته شود.

از طرفی به گفته این متخصص گردشگری، سیاستگذاران این بخش با هدف رونق گردشگری مذهبی، می بایست در طول سال به برپایی همایش ها، نمایشگاه ها  و کارگاه های آموزشی و عملی برای فعالان گردشگری اقدام کنند و تجربه های کشورهای موفق در این بخش را به فعالان داخلی انتقال دهند تا شاهد جان گرفتن پیکره گردشگری مذهبی در کشور و استان باشیم.

از طرف دیگر عامری تاکید می کند با توجه به برخی ناهماهنگی ها در استفاده از اماکن مذهبی و دینی در فارس و دیگر استان ها پیشنهاد می شود برای این که به این مشکل به طور اساسی و برای همیشه  پایان داده شود در مجلس قانونی تصویب شود که با حفظ مالکیت اماکن فرهنگی و دینی مدلی طراحی شود که پس از کسر هزینه های مراقبت، نگهداری و بازسازی اماکن دینی،  از در آمد خالص باقیمانده بخشی از این درآمد به مالک و بخشی به وزرات گردشگری اختصاص یابد  تا مدیریت بهره برداری  و نظارت بر این مکان ها به نماینده وزارت گردشگری در استان ها سپرده شود  و  به طور مثال اگر مجموعه حافظیه تا ۱۱ شب برای بازدید کنندگان باز است مسجد وکیل نیز که زیر نظر اوقاف است تا همین ساعت باز باشد و گردشگران مذهبی  داخلی و خارجی با ناهماهنگی در باز یا بسته بودن مکان های تاریخی، فرهنگی و مذهبی در ساعت های مختلف روبرو نشوند.

این متخصص گردشگری به حفظ مدیریت واحد در حوزه گردشگری هم تاکید می کند و می گوید برای حفظ وحدت و هماهنگی بیشتر با هدف عملیاتی کردن برنامه های توسعه گردشگری  توصیه می شود جایی مثل معاونت گردشگری و امور زائرین استانداری  به عنوان  قرارگاه بر هماهنگی و همگرایی  بین  دستگاه ها و نهادهای مربوطه برای اجرای هر چه بهتر امور گردشگری نظارت کند.

راه اندازی پرواز مستقیم شیراز به شهرهای مذهبی عراق برای جذب زائرین این کشور، تغییر در رویکرد رسانه های استان از معرفی و  شناسایی صِرفِ اماکن مذهبی به رویکرد نقدگونه با هدف رشد گردشگری مذهبی در کنار توسعه دیگر بخش های گردشگری استان،  ایجاد زیر ساخت های مناسب مثل راه های دسترسی به مکان های مذهبی، ایجاد پارکینگ، رستوران  و مکان های رفاهی و اقامتی در نزدیکی مکان های مذهبی ، به روز کردن اطلاعات مربوط به  این مکان ها و تبلیغات بیشتر برای شناساندن مکان های مذهبی در داخل و خارج با استفاده از سفارت خانه های ایران در خارج از کشور از دیگر راه کارهای رونق گردشگری مذهبی در فارس است که کارشناسان این بخش به آن ها اشاره می کنند.

ظفر افشون معاون گردشگری و امور زائرین استانداری فارس نیز از اجرای برنامه گردشگری استان در قالب یک اتاق فکر با همکاری دانشگاه شیراز، خبر می دهد و می گوید با وجود سرآمد بودن  ظرفیت‌های گردشگری فارس نسبت به دیگر استان ها آن گونه که باید تاکنون برنامه مدون و مطلوبی در حوزه گردشگری فارس اجرا نشده و ضرورت دارد همه نیرو‌های اثرگذار برای تقویت این زمینه تلاش کنند.

همچنین موید محسن‌نژاد معاون گردشگری اداره کل میراث فرهنگی استان فارس برای رونق بخشی به گردشگری مذهبی برخی راهکارها را ارایه می دهد. او می گوید با توجه به حجم بالای گردشگر خارجی از کشورهای اسلامی به شهر مشهد و همچنین قم می‌توان در این شهرها فضایی را برای معرفی شیراز به عنوان سومین حرم اهل بیت (ع) در نظر گرفت.
به گفته محسن نژاد برگزاری تورهای آشناسازی برای فعالان گردشگری و رسانه ای کشورهای هدف نیز راهکار موثر در توسعه گردشگری مذهبی است‌.
معاون گردشگری اداره کل میراث فرهنگی استان فارس در ادامه تاکید می کند آژانس‌های مسافرتی ضلع دیگری برای گردشگری مذهبی هستند که می توانند با معرفی اماکن مذهبی و ارائه بسته‌های مناسب سفر سبب رونق این نوع گردشگری شوند.

توسعه پایدار با گردشگری مذهبی

استان فارس بیش از ۲ هزار و ۸۰۰ اثر تاریخی ملی ثبت شده دارد و حدود سی درصد از آثار تاریخی کشور را در خود جای داده است.

 تجربه نشان داده هر گردشگر مذهبی چه در داخل یا خارج از کشور به طور مثال ممکن است از اصفهان دیدن نکند و هر گردشگر تاریخی ممکن است برنامه‌ای برای سفر به مشهد نداشته باشد، ولی این گردشگران، فارس و به طور ویژه شیراز را در برنامه سفر خود قرار می دهند. کارشناسان گردشگری معتقدند باید متولیان امر به این ظرفیت منحصر به فرد توجه ویژه داشته باشند و با برنامه ریزی ، ایجاد زیر ساخت ها و استفاده از ظرفیت های رسانه ای با توسعه گردشگری مذهبی به افزايش درآمد پایدار مردم منطقه، ايجاد فرصت هاي شغلی، رونق گرفتن صنايع دستی، جذب سرمايه گذاران داخلی و خارجی، تحرک سرمايه های مالی و توسعه تاسيسات زير بنايی و در یک کلمه توسعه پایدار استان کمک کنند.

در نگاه کلان تر در خصوص صنعت گردشگری، متخصصان حوزه توسعه معتقدند صنعت گردشگری سومین صنعت مولد شغل و سرمایه بعد از صنعت نفت و خودروسازی است. این صنعت علاوه بر درآمد زایی بسیار گسترده موجب نزدیک تر شدن ملل، اقوام و فرهنگ ها به یکدیگر شده است.

به باور کارشناسان با توجه به این قابلیت ها، صنعت گردشگری راه میانبری برای توسعه هر چه بیشتر اقتصادی در کشورهای در حال توسعه و تولید ثروت در کشورهای صنعتی است؛ چرا که توسعه گردشگری، به خصوص افزایش تعداد جهانگردان بین المللی، باعث رونق طیف وسیعی از فعالیت های اقتصادی یا منطقه ای میزبان می شود و  به ویژه برای کشور در حال توسعه ای مانند ایران گسترش این صنعت می‌تواند به راحتی جای درآمدهای نفتی را پر کند و در پیشبرد اقتصاد ملی، درآمدهای ارزی و اشتغال زایی و کار آفرینی  نقش به سزایی داشته باشد.

***گزارش از سیده نصرت شجاعی