اقدامات و برنامه هاي وزارت جهاد کشاورزي در حوزه آبخيزداري و آبخوانداري

چکیده نشست پژوهشی:

• خسارات ناشی از افراط وتفریط در مسائل آب که خود را درقالب خسارت سالانه ناشی از سیلاب (16000 میلیارد ریال) و خسارت سالانه ناشی از افت سطح آبهای زیرزمینی در آبخوانها (200000 میلیارد ریال) نشان می­دهد در مجموع سالی 21600 میلیارد تومان به کشور ضرر می­زند.
• انواع اقدامات آبخیزداری و آبخوانداری شامل اقدامات مدیریتی، بیولوژیکی، بیومکانیکی، مکانیکی مي­ باشد.
• تعداد 450 شهر و 8650 روستا و آبادی کشور در معرض تهدید سیل هستند.
• انجام فعالیت­ های آبخیزداری در مناطق بالادستی و کوهستانی توجیه بسیار مناسب و بالایی در راستای مدیریت و استحصال منابع آب ناشی از کنترل و کاهش تبخیر دارد.
• در طول برنامه پنجم حدود 300 هزار هکتار عملیات آبخیزداری و آبخوانداری در 6 استان توسط خیرین اجرا گردیده است.

پژوهش خبری صدا وسیما: بحران آب واقعیتی است که زندگی انسان معاصر را به‌ویژه در خاورمیانه و ازجمله ایران تحت ‌تأثیر قرار داده است. بشر امروز در مواجهه با این عنصر حیات‌بخش، راه افراط را در پیش گرفته و با نگرش‌های سطحی و خودخواهانه در این عرصه نگرانی‌هایی جدی به وجود آورده است.

با توجه به وضعیت موجود و بررسی ­های انجام شده چالش ­های عمده در زمینه منابع آب شامل عدم تناسب منابع با مصارف، تبخير شديد از منابع آب ( كه سالانه حدود 70% از بارش­ هاي كشور را به اتمسفر بر مي­گرداند)، افت شديد آبهاي زيرزميني در بسياري از دشت­ هاي كشور (به ميزان 5/ 0 تا 2 متر در سال و ممنوعه شدن بسياري از آنها توسط وزارت محترم نيرو جهت جلوگيري از خسارت ­هاي بيشتر)، فرسايش شديد اراضي و هدررفت خاك و رسوب­گذاري در مخازن سدها، خشكسالي و سيل و خسارات ناشی از آنها، دوره بازگشت ­های کوتاه در وقوع خشكسالي، عدم بهره برداری بهینه از رواناب و آب مازاد حوضه می­باشند.

خسارات ناشی از افراط وتفریط در مسائل آب که خود را درقالب خسارت سالانه ناشی از سیلاب (16000 میلیارد ریال) و خسارت سالانه ناشی از افت سطح آبهای زیرزمینی در آبخوان ها (200000 میلیارد ریال) نشان می­دهد در مجموع سالی 21600 میلیارد تومان به کشور ضرر می­زند.

با توجه به تاکيدات مقام معظم رهبري که فرمودند" چند سال قبل از اين بحث هاي آبخيزداري و آبخوانداري و مانند اينها مطرح شد كارهايي هم انجام گرفت، بايد اينها با جديت و قوت دنبال بشود، اين كارها متوقف نماند." و همچنين از فرمايشات رئيس جمهور ، دکتر روحاني در روز ملي آب که بيان کردند: آب؛ آبروی زمین و جان مایه حیات است ... تحقق برنامه‌های دولت برای مدیریت بحران آب، به علت فرابخشی و فرازمانی بودن آن و نیز آثاری که بر پیکره اقتصاد، اجتماع و محیط‌زیست و حتی امنیت کشور دارد، بدون مشارکت موثر همه بخش‌ها نتیجه‌بخش و منشأ  اثر نخواهد بود؛ خود دليل محکمي بر اهميت موضوع براي رسانه ملي به ويژه معاونت سياسي در پرداختن به آن است. در همين راستا، گروه اقتصاد پژوهش خبري در ادامه سلسله نشست­هاي کارشناسي خود به بحث درباره بررسي اقدامات و برنامه ­هاي وزارت جهاد کشاورزي درحوزه آبخيزداري و آبخوانداري در کشور با حضور دکتر ناصر حيدري پوري، مشاور وزير و مجري طرح آبخيزداري و آبخوانداري وزارت جهاد کشاورزي اختصاص داده است.

 تعريف و مفاهيم

آبخیزداری، مديريت منابع زيست محيطي يك آبخيز (آب، خاک و پوشش گیاهی) است، به نحوي كه به بهترين وجه اهداف مديريت طرح را برای  بهره برداري مداوم از اين منابع برآورده سازد.

مدیریت جامع حوزه آبخیز، فرآيند شناخت، برنامه ريزي، سياستگذاري و تنظيم يك مجموعه اقدامات در ارتباط با حفظ و احياء منابع پايه و بهره برداري معقول از منابع طبيعي در يك حوزه آبخيز، بدون اثرات زيانبار در محيط طبيعي است.

در مدیریت حوزه آبخیز با توجه به ماهيت اكوسيستم موجود در يك حوزه، بايد عوامل اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي و نهادي درون حوزه و همچنين عوامل تاثيرگذار بيروني بركنش ­هاي دروني حوزه آبخيز را مدنظر قرار داد.

طرح آبخيزداری، سندي فرادستی است كه در يك حوزه آبخيز با مطالعه جنبه‌هاي طبيعي، اجتماعي و اقتصادي و با هدف اعمال مديريت جامع حوزه آبخيز و حفاظت آب و خاك و پوشش گیاهی تهيه و تدوين می‌شود و به تصويب سازمان می‌رسد. 

  قوانین و اسناد بالادستي در خصوص آبخیزداری و آبخوانداري

• سیاستهای کلی نظام در بخش محیط زیست
• بند 1(مدیریت جامع منابع حیاتی)
• بند 9 (تعادل بخشي و حفاظت كيفي آب‌هاي زيرزميني از طريق اجراي عمليات آبخيزداري، آبخوان‌داري، مديريّت عوامل كاهش بهره‌برداري از آب‌هاي زيرزميني و تبخير وكنترل ورود آلاينده‌ها)
• ماده 11 قانون افزایش بهره وری بخش کشاورزی و منابع طبیعی

دولت مكلف است با اتخاذ تمهيدات لازم براي شناسايي و كنترل كانون هاي بحراني فرسايش آبي، بادي و مقابله با پديده بيابانزايي و جلوگيري از هجوم شن هاي روان و گرد و غبار با منشأ داخلي و خارجي به گونه‌اي عمل نمايد كه تا پايان برنامه پنجساله پنجم توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي جمهوري اسلامي ايران، ميزان متوسط كاهش سالانه فرسايش خاك كشور يك تن در هكتار و در اراضي به حداقل سه تن در هكتار برسد.

• ماده 27 قانون افزایش بهره وری بخش کشاورزی و منابع طبیعی

دولت مكلف است به گونه‌ای برنامه‌ريزی نمايد كه تا سال 1404 هجري شمسي و با استفاده بهينه از منابع مندرج در فصل تأمين آب بودجه‌هاي سنواتي، حداقل پانزده درصد (15%) متوسط بلند مدت نزولات آسماني سالانة كشور (هفت و نيم درصد (5/ 7%) از محل كنترل آبهاي سطحي و هفت و نيم درصد (5/ 7%) از طريق آبخيزداري و آبخوانداري، به حجم آب استحصالي كشور اضافه گردد و صد در صد (100%) ترازنامه (بيلان) منفی آبهای زيرزمينی دشت ­هاي كشور (با اولويت دشت هاي ممنوعه آبي) جبران گردد.

• ماده 35 قانون برنامه ششم توسعه

دولت مکلف است به‌منظور مقابله با بحران کم‌آبی، رهاسازی حق آبه‌های زیست‌محیطی برای پایداری سرزمین، پایداری و افزایش تولید در بخش کشاورزی، تعادل‌بخشی به سفره‌های زیرزمینی و ارتقای بهره‏ وری و جبران تراز آب، به‌میزانی که در سال پایانی اجرای قانون برنامه یازده میلیارد مترمکعب شود، اقدامات زیر را به‌عمل آورد:

بند ث- احیاء، مرمت و لایروبی قنوات به میزان سالانه پنج‌درصد(5%) وضع موجود در طول اجرای قانون برنامه با تأکید بر فعالیت‌های آبخیزداری و آبخوانداری برای احیای قنوات 

انواع اقدامات آبخیزداری و آبخوانداری

اقدامات مديريتي، بيولوژيکي، بيومکانيکي و ميکانيکي از جمله اقدامات در زمينه آبخيزداري و آبخوانداري است که در ذيل به زيرمحورهاي هر دسته اشاره شده است:

سیمای حوزه­ های آبخیز  در کشور

 الف - وضع موجود فرسایش آبی

• حوزه­های آبخیز در قلمرو فرسايش آبي حدود 125 میلیون هکتار
• حوزه­های آبخیز بیابانی و در قلمرو فرسایش بادی 32 ميليون هكتار
• متوسط فرسایش آبی معادل 7/ 16 تن در هکتار در سال (برنامه راهبردي حفاظت خاک، پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری 1388)
• خسارت اقتصادی ناشی از فرسایش خاک بیش از 10 میلیارد دلار در سال در کشور (برنامه راهبردی حفاظت خاک، پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری 1388)

 ب - وضع موجود رسوب

ورود حدود 206 میلیون متر مکعب رسوب به مخازن 41 سد و تعميم آن به سطح خالص حوزه آبخیز سدهاي در حال بهره­برداري حداكثر معادل 356 میلیون متر مکعب و از دست رفتن سالانه حدود 76/ 0 درصد از حجم مخازن سدهای کشور- متوسط رسوب 5/ 8 تن در هکتار در سال (دفتر بهره برداری از تأسیسات تأمین آب، شرکت مدیریت منابع آب، وزارت نیرو 1392).

ج - وضع موجود سیل

• تعداد 450 شهر و 8650 روستا و آبادی در معرض تهدید سیل.
• بیش از 3500 سیل در 20 سال اخیر و متوسط خسارت هر سیل 400 میلیارد ریال

 د - وضع موجود خشکسالی و فرونشست زمین

• قرار گرفتن اكثر استانها در معرض تهديدات بيابانزايي در اثر خشکسالی­های درازمدت و نارسايي اقدامات پیشگيرانه.
• بیلان منفی در دشت­ های کشور و وجود بیش از 300 دشت ممنوعه و بحرانی (وزارت نیرو 1393).

 اهم اثرات طرح های آبخیزداری و آبخوانداری

نتایج ارزیابی صورت گرفته از 25 پروژه آبخیزداری و 37 ایستگاه آبخوانداری:

 نتایج برخی از ارزیابی ­های ملی

- در حوزه باب گهر زرند کرمان، با انجام عملیات آبخیزداری همراه با احداث بندهای خاکی، دبی متوسط 32  رشته قنات و چشمه از 85 / 3 لیتر بر ثانیه به 2 / 7 لیتر بر ثانیه (حدود 2 برابر) رسیده است.

- در حوزه پنج کوه کرمان پس از اجرای عملیات آبخیزداری با احداث 97 بند خاکی و 7000 متر مکعب بند سنگی ملاتی دبی قنات ­ها و چشمه ­ها بین 5 / 1 تا 3 برابر افزایش یافته است. در 13 قنات اندازه­گیری شده، دبی متوسط پیش از عملیات آبخیزداری 12 و پس از آن 20  لیتر بر ثانیه بوده است.

• در حوزه راویز رفسنجان، متوسط آبدهی 23 قنات قبل از اجرای عملیات آبخیزداری 9 / 8  لیتر بر ثانیه بوده و پس از آن، 2 / 19 لیتر بر ثانیه شده است. (گزارش­ های اداره مطالعات و ارزیابی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان کرمان 87-84)

ویژگی طرح های آبخیزداری و آبخوانداری

• یکی از برنامه ­های راهبردی وزارت جهاد کشاورزی در اقتصاد مقاومتی
• چند منظوره بودن (حفظ آب و خاک) و کمک به پایداری توسعه کشاورزی
• منطبق بر نیازهای بهره برداران در حوزه­ های آبخیز
• بهبود معیشت روستائیان و تحقق اهداف ارتقاء درآمد و ایجاد اشتغال در زمانی کوتاه
• اقبال بالا از سوی مردم و درخواست­ های مسؤولین کشوری و استانی
• تنوع اقدامات آبخیزداری (مکانیکی، بیومکانیکی، بیولوژیکی و مدیریتی) و عدم نیاز به تکنولوژی پیچیده
• پراکندگی اجرائی مناسب در سطح کشور و رعایت عدالت در توزیع ثروت ملی
• امکان اجراء در مناطق دورافتاده و صعب العبور
• دارای نسبت فایده به هزینه بطور متوسط 7/ 4 (چهار و هفت دهم برابر)
• ارزانتر بودن نسبت به سایر روش های ذخیره آب

پتانسیل کنترل و کاهش تبخیر

حجم تبخیر بالفعل سالیانه کشور بالغ بر 280 میلیارد متر مکعب و حجم تبخیر بالقوه بالغ بر 4000 میلیارد متر مکعب برآورد می­گردد. با توجه به اینکه حجم بارش­ها در مناطق کوهستانی به نسبت مناطق دشتی بیش از سه برابر و نیز حجم تبخیر کمتراز یک سوم است، انجام فعالیت­های آبخیزداری در مناطق بالادستی و کوهستانی  توجیه بسیار مناسب و بالایی در راستای مدیریت و استحصال منابع آب ناشی از کنترل و کاهش تبخیر ( حداقل 10 % تبخیر مناطق کوهستانی یعنی 20 میلیارد متر مکعب) خواهد داشت.

محورهای توسعه فرابخشی آبخیزداری و آبخوانداری

• مشارکت مردم و خیرین در توسعه اقدامات آبخیزداری و آبخوانداری
• مشارکت نهادها و وزارتخانه ­ها ( معاونت محترم علمی و فناوری، وزارت محترم نفت و...)
• تعمیم الگوی مدیریت جامع با مشارکت مردم درحوزه­ های آبخیز پایلوت استان­ها
• مصوبات بیست و هفتمین جلسه شورای عالی آب
• مصوبه شورای امنیت ملی در خصوص توسعه اقدامات آبخیزداری و آبخوانداری حوزه‎‏های مرزی و سواحل
• مصوبه مقام معظم رهبری مبنی بر تخصیص 200 میلیون دلار از صندوق توسعه ملی
• مصوبه سازمان مدیریت بحران مبنی بر تخصیص 2000 میلیارد ريال برای پیشگیری از سیل در حوزه ­های مشرف به شهرها 

مشارکت خیرین  و مردم در توسعه اقدامات آبخیزداری و آبخوانداری

• قرار گرفتن آبخیزداری بعنوان کار "خیر" در بین مردم و احساس مسئولیت تک تک مردم در توسعه اینگونه فعالیت زیربنایی که تا قبل از این در قالب فعالیت عمرانی و زیربنایی به عنوان وظیفه حکومت تلقی می­شد، بزرگترین و مهمترین دستاورد حضور مردم و خیرین در اجرای طرح­های آبخیزداری به شمار می­رود. هر چند ارزیابی دقیق نتایج حاصل از مشارکت خیرین در فعالیت­های آبخیزداری که امری نو و در سنوات اخیر در برخی نقاط کشور در حال گسترش می­باشد، نیازمند مطالعه و پژوهش بیشتر در این زمینه است. اما نتایج اولیه حاصل از اینگونه کار پربرکت و ارزشمند، نشان از بروز نقطه عطفی در تاریخ فعالیت­ های آبخیزداری در کشور می­باشد. در طول برنامه پنجم حدود 300 هزار هکتار عملیات آبخیزداری و آبخوانداری در 6 استان توسط خیرین اجرا گردیده است. در همين راستا، تفاهمنامه توسعه اقدامات آبخیزداری و آبخوانداری با مشارکت خیرین با کانون جهادگران سازندگي به امضا رسيده است.

توسعه الگوی مدیریت جامع حوزه ­های آبخیز با مشارکت مردم و انسجام سازماني

خوشبختانه براساس مصوباتي که شوراي عالي عطف در اواخر دهه هشتاد داشته، يکي از طرح­هاي محوري کلان که در سطح کشور تصويب شد طرح کلان مديريت جامع حوزه ­هاي آبخيز کشور بود. و براساس تقسيم کاري که انجام شده وزارت علوم و مشخصاً از طريق دانشگاه گرگان و مجموعه دانشگاهي همکار در سطح کشور در حال انجام است. بخشي از اين پروژه­هاي طرح کلان اجرايي و نهايي شده و همکاران ما از سال قبل براساس تجربياتي که از پروژه ­هاي بين المللي در سطح کشور داشتند براي توانمندسازي و تقويت جوامع محلي در 33 حوزه استاني کشور به صورت پايلوت مديريت جامع حوزه ­هاي آبخيز طراحي شده که اين مدل و نظام برنامه ­ريزي مي­تواند به ما کمک کند که انشاءا... در آينده نه چندان دور بتوانيم هماهنگي و شرايط لازم براي کار در حوزه آبخيز را به کمک دستگاه­هاي مشابه و همراه و همکار خودمان داشته باشيم و نويد اين را مي­دهم که ما بتوانيم از ظرفيت خيرين و ساکنين حوزه ­هاي آبخيز هم از طريق مديريت جامع، بيشتر از گذشته بهره­مند شويم.

- بکارگیری نتایج حاصله ناشی از اجرای موفق پروژه ­های بین ‏المللی (پروژه مديريت يكپارچه و مشاركت مدارانه منابع آب و خاك و توسعه اقتصادي، اجتماعي (حبله رود)، پروژه تقویت و انسجام سازمانی برای مدیریت یکپارچه حوزه ­های آبخیز (مناريد) پروژه احیای مناطق تخریب یافته بیابانی با مشارکت مردم (ترسیب کربن).

-مصوبه سی و هشتمین اجلاس یونسکو در خصوص تأسیس مرکز بین المللی مدیریت جامع حوزه­ های آبخیز در مناطق خشک و نیمه خشک در ایران 

مصوبات بیست و هفتمین جلسه شورای‏عالی آب 95/8/22

• با توجه به اثرات آبخیزداری بر حفظ منابع آب و خاک، لازم است که انجام این طرح­ها در شرایط فعلی نیز با جدیت دنبال شود و از دید شهروندی نمی‏توان پذیرفت که چرا این طرح ‏‏ها متوقف شده است. چنانچه این اقدامات منجر به حفظ منابع آب گردد، ولو اندک گردد، با توجه به شرایط بحران آبی کشور، حائز اهمیت خواهد بود.
• درهر یک از جلسات آتی شورا، مسائل یکی از استان‏ها/ حوزه­ های آبخیز مطرح و در مورد آن تصمیم گیری شود و اجرای مصوبات شورا نیز با جدیت دنبال شود.
• با توجه به خاص بودن آب در برنامه ششم توسعه، لازم است که وزارت نیرو نیز موضوع را مورد بررسی قرار داده و در یکی از جلسات شورای عالی آب مطرح نماید.
• موضوع انجام پروژه ‏های آبخیزداری باید با همکاری وزارت جهاد کشاورزی و وزارت نیرو تبدیل به یک فرهنگ عمومی شود و در صدا و سیما نیز با حضور اساتید دانشگاهی مورد بحث و بررسی قرار گرفته و این امر به یک مطالبه عمومی تبدیل شود.
• منابع مورد نیاز برای اجرای پروژه های آبخیزداری در حد توان اجرایی کشور در این زمینه، توسط سازمان برنامه و بودجه کشور تأمین شود. این امر در طرح ­های اقتصاد مقاومتی مرتبط با بخش کشاورزی، اولویت بالاتری حتی نسبت به تولید گندم دارد.
• کارگروهی متشکل از وزارت نیرو، وزارت جهاد کشاورزی، وزارت کشور و سازمان حفاظت محیط زیست و سازمان برنامه و بودجه تشکیل شده و این امر به طور جدی در برنامه‏ ریزی‏ ها لحاظ و اولویت ‏بندی انجام عملیات آبخیزداری در حوضه‏ ها مشخص شده و ضمن پیگیری جدی، گزارش اقدامات انجام شده به طور مستمر به دولت و به شورای‏عالی آب ارائه شود. ضمناً از پیشنهادات مطروحه در گزارش آبخیزداری، هر کدام مورد تأیید کارگروه مذکور قرار گرفت، به عنوان مصوبه شورا ابلاغ گردد.

 جمع بندي  

رشد فزاينده‌ جمعيت در كشور و نياز به‌ توسعه‌ در زمينه‌هاي‌ مختلف‌ اقتصادي‌ از جمله‌كشاورزي‌، دامداري‌ و توسعه‌ سكونت گاه هاي‌ روستايي‌ و شهري‌، دستيازي‌ به‌ عرصه‌هاي‌طبيعي‌ را اجتناب ناپذير مي‌سازد. در اين‌ رهگذر عدم‌ اعمال‌ مديريت صحيح‌ و نحوه‌ بهره‌برداري ‌از منابع‌ آب، خاك‌ و پوشش گياهي‌ كه‌ عموماً همراه‌ با تغيير كاربري‌ اراضي‌ است، موجب فرسايش خاك‌ و روان‌ شدن‌ هرز آبها و طغيان‌ مسيل ها و رودخانه‌ مي‌گردد. تحقيق‌ و بررسي‌ در زمينه‌ فرسايش خاك‌ و هدر رفت روان ابهاي‌ سطحي‌ و ايجاد سيلاب­ها، سبب شناخت تأثير عوامل‌ مختلف‌ اعم‌ از پايدار و ناپايدار، طبيعي‌ و يا منبعث از فعاليت ­هاي‌ بشري‌ گرديده‌ كه‌ مجموعه‌ اين‌ شناخت­ ها و راه‌ حل­هاي‌ ارائه‌ شده‌ جهت حفاظت خاك‌ وآب، مجموعه ‌اقدامات آبخيزداري‌ را تشكيل‌ مي‌دهد.

مجموعه عملیات آبخیزداری اجرا شده در حوزه ­های آبخیز با هدف بهبود وضعیت منابع مادی و انسانی در حوزه ­های آبخیز شده است. این هدف و در راستاي تدوين برنامه ­هاي راهبردي در سطح وزارت جهاد كشاورزي مقرر شد تا با استفاده از فرآیند برنامه­ ریزی استراتژیک و تدوین استراتژی ­ها یا راهبردهای عملی و تحقیقاتی در بحث مدیریت حوزه ­های آبخیز  و حل مشکلات مربوط به آن به سوی یک برنامه ­ریزی راهبردی قدم برداشته شود.

به منظور موثربودن هرگونه اقدام و فعالیتی در زمینه مدیریت آبخيزداري، می­باید در ابتدا یک برنامه­ریزی جامع و هماهنگ انجام شده و سپس ضمن تعیین دقیق مسئولیت ­های هر دستگاه از به هدر رفتن منابع و موازی کاری­ ها، و اقدامات مقطعی محدود به بخشی خاص از کل حوزه جلوگیری به عمل آید.

يکي از برنامه­ هاي محوري سال آتي در حوزه اجراي عمليات آبخيزداري و آبخوانداري در سطح کشور، بهره ­گيري از ظرفيت اعتبارات صندوق توسعه ملي هست. که خوشبختانه با موافقت مقام معظم رهبري و مجموعه دولت و مجلس اميدوار به اين هستيم که براي اولين بار جهت اجراي عمليات آبخيزداري 200 ميليون دلار توزيع اعتبار داشته باشيم. همچنين سازمان جنگل ­ها، مراتع و آبخيزداري کشور با جلب نظر آژانس بين ­المللي و براساس مصوبه هيئت محترم وزيران؛ يک مرکز بين المللي يونسکو در مناطق خشک و نيمه خشک کشور راه اندازي کرده است. اين مرکز مصوبات و مجوزهاي لازم را اخذ کرده و در حال انعقاد تفاهم نامه هست تا از مدل­ هايي که در سطح جهان اين مجموعه نهاد بين المللي انجام شده، کشور ما بتواند بهرمند شده و سريعتر مسير توسعه را طي کند .

پژوهش خبری // پژوهشگر: علی قنبری