تخت فولاد اصفهان ، ميراث گرانسنگ ملي اسلامي

به گزارش خبرگزاری صدا و سیما ، تخت فولاد بی نظیرترین مجموعه معماری آرامگاهی جهان به شمار می رود و به وادی السلام ثانی شهرت دارد.

سرزمین مقدسی که در قرون متمادی آرامگاه صدها عالم، عارف، فقیه و دانشمند و قرارگاه هزاران پرنده خونین بال دفاع مقدس بوده است.

این قبرستان را  به سبب وجود عبادتگاه و قبر بابا فولاد حلوايي، عارف قرن دهم هجري به نام تخت فولاد مي شناسند ،به نام های لسان الارض و باباركن الدين  هم مشهور بود و  به علت وسعت، كثرت مشاهير مدفون در آن و وجود بناهای  ارزشمند تاريخي يكي از مهمترين محوطه‌هاي تاريخي و فرهنگي کشور محسوب مي‌شود.

مدیر مجموعه فرهنگی، تاریخی و مذهبی تخت فولاد با بیان اینکه این مجموعه  به عنوان یکی از محورهای مهم گردشگری اصفهان شناخته می شود، گفت : مجموعه تخت فولاد به لحاظ دارا بودن جاذبه‌های فرهنگی، تاریخی و معماری کانون توجه گردشگران است و هرساله پذیرای بیش از 10 هزار بازدید کننده است.

سید علی معرک نژاد افزود : این مجموعه علاوه بر مدفن علما، مفاخر ، مشاهیر و شهدا دارای  مجموعه گنجینه  های عکس خانه ، سنگ نوشته ها و روزنامه نگاران  و کتابخانه تخصصی  است که  در بیان تاریخ و فرهنگ و ادب این سرزمین ، اهمیت زیادی دارد.

وی تاکید کرد بیش از 400 عنوان تصویر نسخه خطی از مشاهیر و بزرگان مدفون در تخت فولاد و بیش از چهار هزار و 500  عنوان کتاب در بخش های  تاریخ و رجال و فرهنگ شهر اصفهان در کتابخانه تخصصی تخت فولاد نگهداری می شود و واحد پژوهش دانشنامه  مجموعه فرهنگی تا کنون حدود 25 عنوان کتاب با موضوع تخت فولاد تألیف و به چاپ رسانده است.

مسئول اداری مالی مجموعه فرهنگی، تاریخی و مذهبی تخت فولاد هم با اشاره به اجرای طرح های  عمرانی به منظور احیا و بهسازی تکایا در سالجاری گفت: مرمت و بهسازی مقبره بانو مجتهده  امین،  احیا و بهسازی  تکیه گلزار محل دفن عده ای از شعرا و فضلای اصفهان و شن ریزی و  محوطه سازی تکیه سادات رضوی و پایان طرح  نصب تابلوی معرفی تکایا از جمله این طرح هاست.

مهدی مطیعی فرد مرمت محوطه مقبره فاضل اصفهانی (فاضل هندی)، تأمین نور تکیه فدایی کنار مقبره بابا رکن الدین  و ایجاد محوطه سازی و جانمایی پارکینگ خوردرو را از دیگر برنامه های عمرانی جدید مجموعه تخت فولادبیان کرد.

اهميت و ارزش قبرستان تخت فولاد تنها به قداست معنوي آن نيست، بلکه اين مجموعه گرانقدر را مي توان آينه تمام نماي فرهنگ و هنر ايراني - اسلامي دانست. وجود ابنيه هاي زيباي تاريخي از دوره هاي صفويه، زنديه و قاجاريه که با نمونه هاي عالي هنر کاشي کاري، آجرکاري، خوشنويسي و حجاري زينت يافته اند ،  همگي تخت فولاد را به گنجينه ايي از سبک هاي گوناگون معماري و هنري بدل کرده اند.

تخت فولاد دربردارنده مجموعه ایی از زیباترین آثارهنری در زمینه معماری، خوشنویسی ،هنر حجای و سنگ تراشی است و به همین علت از نظر معماری اولین قبرستان جهان است.

گورستان تخت فولاد با مساحت حدود  ۷۵ هكتار شامل 55 تکیه و آرامگاه  علما، عارفان، فضلا  ، هنرمندان و شهدا در حاشيه جنوبي رودخانه زاينده رود اصفهان و در انتهاي يكي از محورهاي تاريخي شمالي – جنوبي شهر واقع شده است.

تخت فولاد در گذر تاريخ

بقاياي موجود در تخت فولاد متعلق به دوره های  تاريخي مجزایی است که هر دوره، ويژگي معماري و هنري خاصي دارد. تخت فولاد علاوه بر اين با  آلبومي بي نظير از نقوش تزييني و نمادين که هم در تزيينات کاشي کاري و گچ بري هم در تزيين سنگ هاي قبور به زيبايي و ظرافت تمام نمايان است. خوش نويسي کتيبه ها و سنگ نوشته ها از ديگر عناصر هنري در تخت فولاد به زيبايي تجلي يافته است و به ما اين امکان را مي دهد که به نمونه هاي نفيسي از کتيبه ها دسترسي یابیم.

در كتاب نصف جهان في تعريف الاصفهان آمده است كه در لسان الارض قبري موجود است كه به قبر يوشع نبي (ع) شهرت دارد. در واقع وجود اين قبر، قدمت اين منطقه را به پيش از اسلام باز مي‌گرداند.

در هنگام  تعميراتي كه در تكيه باباركن الدين و برخي تكاياي تخت فولاد صورت گرفته تعدادي آجر نوشته به خطوط کوفی و منقوش به طرح هاي تزييني و خطوط به دست آمده كه نشانگر معماري و هنر عهد ديالمه و سلجوقيان( قرن چهارم تا ششم هجري) است.

همچنين باستان شناسان میراث فرهنگی  سنگ قبوري متعلق به قرون چهارم و پنجم هجري در اين منطقه کشف کرده اند.

در قرن هاي پنجم تا نهم هجري، تخت فولاد يكي از جايگاه هاي عبادت و رياضت عرفا ، صوفيان و ... بوده و در قرن هفتم و هشتم هجری عده‌اي از عرفاي بزرگ كه در آن عهد به «بابا» و «عمو» شهرت داشتند از جمله بابا رکن الدین در اين مكان متبرك ساكن بوده‌اند که پس از وفات ،وي را در تخت فولاد به خاك سپردند.

تکیه بابارکن الدین در سال ۱۳۱۲ شمسی در فهرست آثار تاریخی و ملی به ثبت رسید.

دوره صفويه را مي‌توان اوج شهرت و اعتبار تخت فولاد دانست. ساخت مصلاي بزرگ شهر و بناي عظيم مقبره باباركن الدين، اين گورستان را در كانون توجه امرا ،علما و مردم قرار دارد و روز به روز بر آباداني آن افزوده شد.

در زمان شاه سليمان صفوي محدوده گورستان تخت فولاد با  ۴۰۰ تكيه و خانقاه به حداكثر وسعت خود رسید. هنگامي كه اصفهان به محاصره افغانها در آمد بناهاي بسياري در تخت فولاد ويران شد.

با به سلطنت رسيدن فتحعلي شاه قاجار و انتخاب محمد حسين خان صدر اصفهاني به سمت حاكم اصفهان و صدر اعظم فتحعلي شاه، تخت فولاد رونقي دوباره گرفت. محمد حسين خان صدر كه مردي ديندار و نيكوكار بود در آباداني شهر اصفهان بسيار كوشيد و مدارس و مساجدي را بنا کرد اما در زمان سلطنت محمد شاه و ناصر الدين شاه قاجار كه در ظل السطان فرزند ناصر الدين شاه حكمران اصفهان بود بسیاري از بناهاي صفوي تخت فولاد به عمد تخريب شد اما به خاطر مقبره علماي معروف و مجتهدان بزرگ شهر اصفهان ، تكاياي بسياري همچون  میرزا ابوالمعالی کلباسی صاحب روضات ، شهشهاني، ملک  و جهانگيرخان قشقايي و بقعه آقا محمد بيد آبادي ساخته شد گورستان تخت فولاد در اين زمان بار ديگر به عنوان مهمترين گورستان شهر اصفهان مورد توجه مردم و بزرگان شهر اصفهان واقع شد.

محمد حسين كازروني هم تكيه كازروني را براي ملا عبدالكريم گزي بنا کرد.

همچنین  در دوران پهلوي، به همت خیران  تكايايي در تخت فولاد از جمله  زرگرها و سید العراقین بناشد در اواخر حكومت پهلوي ظرفيت گورستان تخت فولاد تكميل شد و جايي براي دفن اموات جديد و جوابگويي به نياز شهر پرجمعيت اصفهان وجود نداشت.

از ديگر آسیبهای تخت فولاد در عهد پهلوي ساخت و ساز در محدوده تخت فولاد و نواحي پيرامون آن بود. در اين دوران با گسترش شهر به ويژه به سمت جنوب، قسمت هايي از زمین های  تخت فولاد به كاربري هاي ديگري همچون محله هاي مسكوني و مراكز دولتي تبديل شد .

در دوره سلطنت رضاشاه دفن اموات در قبرستانهاي شهر ممنوع و همه  تخريب شد و تخت فولاد به عنوان تنها گورستان شهر مورد استفاده قرار گرفت. بسياري از تکايا مملو از قبور شد و زمينهاي كشاورزي و باير نيز به گورستان و تكيه تبديل شد.

از آخرين وقايع مهم تخت فولاد در اين دوران دفن شهداي انقلاب در تخت فولاد به ويژه در نزديكي لسان الارض بود. اين شهيدان عليه رژيم پهلوي مبارزه کرده بودند.

همزمان با انقلاب اسلامي و مدتي پس از آن جنوب تكيه لسان الارض به نام تكيه شهدا ناميده شدو  پس از ساخت گورستان جديد باغ رضوان در شرق شهر اصفهان ، از سال 1363 دفن اموات در تخت فولاد به طور كلي ممنوع شد و فقط شهدا در تكيه شهداي تخت فولاد به خاك سپرده شدند.

سال 1369 شهرداري اصفهان با تشكيل هيئت امنا متشكل از علما و  نويسندگان به برنامه ريزي و تصميم گيري براي تخت فولاد پرداخت و سال 1372 مجموعه فرهنگي مذهبي تخت فولاد تأسیس و تکایا و قبور مرمت شد.

در میان هر یک از قطعه‌های تخته فولاد ، آرامگاه یک یا چند تن از مشاهیر نامدار قرار دارد و آن قطعه به عنوان تکیه و به نام آن فرد نامیده می‌شود.

سال 1375 تخت فولاد به‌طور یکجا به ثبت ملي رسید و پس از آن برخی اجزای آن از جمله تکایا میرفندرسکی، شهشهانی، لسان الارض ،آقا مجلسی،بروجردی ها  و سیدالعراقین و سنگ قبر بابا فولاد حلوائی در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده‌است.

مفاخر و مشاهیر شاخص تخت فولاد

در جنوب شرقي شهر اصفهان تخت فولاد، يکي از مهم ترين گورستان هاي تاريخي جهان اسلام با گنجينه ايي ارزشمند از مقبره هاي مشاهير و بزرگان ايران زمين از جمله  بابا رکن الدين، ميرفندرسکي و آقامحمد بيدآبادي قرار دارد. در واقع به علت وجود آرامگاه اين بزرگان و تعداد بي شماري از عالمان، حکيمان، عارفان و هنرمندان در اين گورستان ،تخت فولاد داراي قداست مذهبي و معنوي فراواني است ، تا جايي که آن را در کنار قبرستان های بقيع در مدينه منوره، ابوطالب در مکه مکرمه ووادي السلام در نجف اشرف از مهم ترين و متبرک ترين مراقد جهان اسلام به شمار مي آورند.

بیش از هزار نفر از مشاهیر اصفهان و جهان اسلام در دوره‌های پیشین در آن دفن شده‌اند و در دوران معاصر نیز دفن بیش از هفت هزار و 700 شهید در گلستان شهدا که آن هم قطعه‌ای از تخت فولاد محسوب می‌شود، ارزشی دوچندان به این سرزمین بخشیده است.

برخی از علمای مشهور تخت فولاد به شرح ذیل است:

بابا فولاد حلوائی ، از مشاهیر و عرفای شیعه که در میان مردم اصفهان به بابا فولاد شهرت یافته بود ، در آن زمان لغت بابا به معنی عارف حکیم و دانشمند راهنما و مرشد صاحب کرامت به کار می‌رفت.

سنگ مزار وی امروزه به عنوان سند اصلی تاریخ تخت فولاد از ارزش و اهمیت زیادی داردو سنگ قبر او یکی از قدیمی‌ترین سنگ‌های قبر تاریخ‌دار بین دیگر قبور تخت‌فولاد است.

آخوند ملا محمد کاشی ، از بزرگترین دانشمندان، مدرسان و عرفای متأخر، که درشمار آخرین حلقه های سنت مدرسی مکتب اصفهان قرار دارد و در تکیه ملک مدفون است.

وی  به 22 علم اجتهاد داشت و حضرات آیات  سید ابوالحسن مدیسه ای اصفهانی، سید حسین بروجردی و حاج آقا رحیم ارباب از شاگردانش هستند.

جلسه درس آخوندکاشی  که تمام شد یکی از طلاب می آید نزد وی  و می گوید آقا دیشب شما بودید که  سبوح قدوس می گفتید؟ آخوند می فرمایند: چطور مگر ؟ و آن طلبه تعریف می کند که دیشب اشجار و تمام در و دیوار مدرسه صدر زبان گشوده بودند و سبوحٌ قدوس می گفتند. آخوند سری تکان می دهند و می گویند: همین طور است.

‌ حکیم میرزا جهانگیرخان قشقایی ، باورتان می شود؟ خان یک ایل باشی و صاحب پول ، زمین ، خدم و حشم اما یکباره همه را رها کنی و بشوی یک طلبه ساده حوزه علمیه در 40 سالگی .

حکیم عارف، جهانگیرخان  قشقایی فرزند محمدخان، از ایل قشقایی  و از ساکنان وردشت سمیرم،

 در دوران تحصیل معارف اسلامی و تدریس تا پایان عمر، ملبّس به لباس ایلی خود بود و همانند دیگر افراد ایل، کلاه داشت.   

 وی بزرگترین استاد مدّرس فلسفه ، کلام ، فقه ، اصول و حدیث بود، اما عمده تخصصش درحکمت و فلسفه الهی بود.

کمتر کسی است که در زمان حیات حکیم جهانگیرخان قشقایی و آخوند کاشی در اصفهان تحصیل کرده  و در خدمت این دو استاد بزرگ درس نخوانده باشد.

بابا رکن الدین، از بزرگان مشایخ عرفان و علمای قرن هشتم هجری و  یکی از مریدان وی شیخ شیخ بهایی دانشمند معاصر صفویه بود. در عصر قاجار نیز بابا رکن الدین مریدان و معتقدان بسیاری داشت،

آرامگاه او از مقبره‌های مهم و قدیمی تخت فولاد و دارای گنبدی هرمی شکل به رنگ آبی است.

بانو مجتهده سیده نصرت امین، از عالمان و عارفان پس از پشت سر نهادن مدارج علمی در 40 سالگی به عنوان اولین بانوی شیعه به درجه اجتهاد نائل شد

حاج آقا رحیم ارباب ، یکی از علمای  روحانی مشهور اصفهان که به جای عمامه  همیشه کلاه پوستی بر سر داشت و فقط هنگام نماز به رسم اجداد خود عمامه‌ای کوچک به سر می‌گذاشت و معتقد به وجوب تعیینی نماز جمعه بود و خود در اصفهان نماز جمعه برپا می‌کرد همچنین ایشان با طرح مسائل اختلافی میان شیعه و سنی مخالف بود.

وی که به دریافت اجازه روایت نائل شده بود حوزه تدریس اش بیش از نیم قرن، مورد استفاده طلاب علم و منشأ فیوضات برای حوزه  های علمی ایران و عراق بود.

حاج آقا رحیم ارباب در دو سه سال آخر عمردر حالی  که بیش از 100 سال از  عمرشان می گذشت نابینا شد ، وقتی از ایشان پرسیدند پس از این همه عمر آیا ادعایی دارید یا نه؟ فرمودند در مسایل علمی هیچ ادعایی ندارم اما در مسایل شخصی دو ادعا دارم ، یکی آنکه به عمرم غیبت نگفتم و غیبت نشنیدم

دوم آنکه در طول عمرم چشمم به نامحرم نیفتاد.

محمد ابوالمعالی كلباسی ، از مدرسان نام آور قرن سیزدهم و چهاردهم هجری ، از لذت های  دنیوی، اعم از جاه ، مقام یا خوردنی و پوشیدنی، گریزان بود،  به خواندن دعا، بویژه در شبهای جمعه و آن هم با جلوس بر روی زمین، بسیار مقید و برای سادات احترام ویژه ای قائل بود و دیگران را نیز به این عمل سفارش می کرد. بیش از 80 رساله و كتاب از میرزا ابوالمعالی در موضوعات مختلف فقه، اصول و...  بر جای مانده است.

سید عبدالحسین سیدالعراقین از علمای بزرگ اصفهان  پس از کسب اجازه حدیث و اجتهاد به توصیه  استادش که رهبر دینى نهضت مشروطه ایران بود، مردم را با فواید و لزوم برقرارى مشروطه آشنا  و آنان را به تلاش در راه برپایى آن، با نظارت علما و مراجع شیعه ترغیب می کرد

وی پس از وفات شهادت گونه آیت الله حاج آقا نوراله نجفى به عنوان رئیس العلما و رئیس حوزه علمیه اصفهان شناخته شد و در آن دوران منحوس به یارى دین و حوزه‏هاى علمیه پرداخت.

در گلستان شهدای تخت فولاد ،بیش از هفت هزارو 700 شهید سرافراز از جمله سرداران حسین خرازی، احمدکاظمی،جلال افشار و محسن صفوی همچنین حجت الاسلام علی اکبر اژه ای از شهدای هفتم تیر  آرام گرفته اند .

 هزارو 300 نفر از شهدای تخت فولاد مفقودند.

مهم‌ترین شاخص‌های گورستان تخت فولاد

- در قطعه یادمان های تخت فولاد به یاد بزرگانی که نامشان با نام اصفهان پیوند خورده ولی در تخت فولاد مدفون نیست ، لوح یادبود نصب شده است.

-  قدیمی ترین مسجد و بنای متبرک در تخت فولاد، مسجد لسان الارض است.

- شیخ بهایی عارف و اندیشمند بزرگ شیعه، چله خانه تکیه بابا رکن الدین را در عصر صفوی بنا نهاد که محل عبادت عارف و اندیشمند بزرگ شیعه بود.

-  به علت کثرت مشاهیر و علمای مدفون در تکیه خوانساری آن را تکیه چهل مومن می خوانند.

-  علامه ملا اسماعیل خواجویی متوفای سال 1173 هجری قمری، صاحب بیشترین تألیف در بین علمای مدفون است.

-  آیت الله شیخ احمد بید آبادی برادر آیت الله شاه آبادی از علما و مجتهدانی است که قبل از سن بلوغ به درجه اجتهاد نائل شد و در تکیه بروجروی مدفون است.

-  بانو مجتهده امین اولین زنی که در جهان تشیع به مقام اجتهاد  رسید مدفون در تخت فولاد است.

-  آیت الله سید ابوالحسن شمس آبادی اولین شهید دفن شده در گلستان شهدا که در فروردین سال 1355 توسط منحرفان از دین به شهادت رسید . همچنین آیت الله اشرفی اصفهانی  چهارمین شهید محراب در تخت فولاد دفن است.

-  تخت فولاد مزار بیش از صد شاعر و ادب صاحب دیوان از جمله طبیب اصفهان و گلزار اصفهانی است.

-  کاروانسرای ملک یکی از ارزشمندترین بناهای معماری عصر صفوی در تخت فولاد است که تا قبل از دوران قاجار به کاروانسرای صفوی داشت.

تأمل در زندگی بزرگان تخت فولاد ،یافتن راه چگونه ماندن یک ملت

آرامستان تخت فولاد اصفهان جزئی جدایی‌ناپذیر از فرهنگ چند هزار ساله اصفهان تلقی می‌شود که گوشه‌گوشه آن بیانگر عظمت و بزرگی علما و شهدای مدفون در آن  است. علاوه بر آن، تلفیق هنر اسلامی ایرانی در این سرزمین به  علت  وجود بقاع و تکایای تاریخی و خلق آثار هنری هنرمندان بزرگ، نشان از گنجینه‌ای ارزشمند دارد که هنوز پس از گذشت قرن‌ها کشف نشده باقی مانده است .

حضور گسترده مردم در سرزمین مقدس تخت فولاد؛ بازتابی از آسمان پرستاره این دیار معنوی در دل زمین است که مردم در این مکان به خواندن قرآن، دعا و راز و نیاز با یگانه معبود خویش می‌پردازند.

تکایا و گلستان شهدای مجموعه تخت فولاد اصفهان  همواره بویژه در شب های جمعه و  در دیگر ایام معنوی از جمله شب های قدر پذیرایی مردم مومنی است این مجموعه را  برای نیایش  بر می گزینند.

این ایام حال و هوای دل ها معنوی و خاک آرامستان تخت فولاد اصفهان که مدفن صدها عالم، عارف، فقیه و دانشمند مشهور است عرفانی تر از همیشه.

مردم از عصر پنج شنبه به تخت فولاد می روند تکایای مختلف و گلستان شهدا تمام موعظه است تا برسد به دعای کمیل شبهای جمعه که مجالس غوغا می شود و بعد از آن نماز شب و نماز صبح و در نهایت دعای ندبه و حس و حال معنوی اهل دل.

اگر می خواهید از اسرار نهان در دل این خاک مطهر آگاه شوید، اگر به گذشته فرهنگی تان اهمیت می دهید و احساس می کنید باید نسبت به مفاخر شهر خود اطلاع داشته باشید، اگر می خواهید از کرامات و زندگی سرشار از برکت بزرگان خفته در این خاک بیشتر بدانید و از فضای معنوی این تفرجگاه مذهبی استفاده کنید با تلفن   03136668890  تماس بگیرید تا پس از تعیین نوبت امکان ارائه خدمات گردشگری رایگان  برای شما فراهم شود.

مقابر علما، فلاسفه، عارفان ، دانشمندان و شهدا در تخت فولاد که ستارگان آسمان اسلام و ایران هستند ، وادی سکوت نیست ، آنها در ذخائر گرانقدری که برای ما و آیندگان به جای نهاده اند حرف و حدیث چگونه ماندن یک ملت را هدیه کرده اند.

نگارنده: سیده پروین امامی