مسئولیت شهروندی چیست و یک شهروند مسئول چه وظایفی دارد؟

پروانه شاطری دانشجوی دکتری جامعه ­شناسی: مفهوم مسئولیت در مقابل مفهوم حق است که معنا می یابد. هریک از ما به عنوان یک شهروند در جامعه و محله خود حق داریم از امنیت، ‌بهداشت، آموزش، فراغت و تفریحات، محیط زیست سالم و امکانات شهری، حمل و نقل و معابر و مبلمان شهری و ... متناسب برخوردار باشیم و در مقابل نیز نسبت به محل زندگی خود مسئولیت‌هایی به عهده داریم که به طور کلی می­توان آن را در دو مورد خلاصه کرد:

1- شناسایی مسائل، فرصت ­ها، امکانات و محدودیت­ های محله خود

2- بهره گیری از فرصت‌های اجتماعی محله به منظور بهبود زندگی اجتماعی آن

به این ترتیب، شهروندان به عنوان ساکنان محله ­ها وظیفه دارند حق و حقوق خود را بشناسند،‌ و نیز وظایف و تکالیف مدیریت شهری و توانایی­ ها و محدودیت ­های آن را در اداره شهر در سطوح مختلف بدانند و سپس میزان انتظارات خود را با وظایف و امکانات مدیریت شهری متناسب کنند و با درک صحیح این موارد،‌ برای احقاق حق خویش و بهبود وضعمحله و شهر خود و مطالبه آن از مدیریت شهری تلاش و در اداره امور شهر و محله خود مشارکت و به مدیریت شهری کمک نمایند. علاوه بر آن مسئولیت شهروندی ایجاب می­ کند ضمن تقویت حس تعلق به محله و شهر خود، سایر همشهریان و هم محله­ ای­ ها را هم به مشارکت در امور شهر تشویق و ترغیب کنند و از بروز نابهنجاری‌ها و کجروی‌ها برحذر دارند.

محله­ های قدیمی شهر مانع آسیب های اجتماعی و انسجام بخش بودند

پروانه شاطری دانشجوی دکتری جامعه ­شناسی: در گذشته محله ­های شهری هویت خاص خود را داشتند و روابط سنتی چهره به چهره بیشتر بود. ساختار خانه ­ها و اماکن عمومی به گونه ای بود که خود به خود مردم در تعامل عمیق با یکدیگر بودند. پیاده ­روی در معابر مشترک، رفع نیازها و خریدهای روزانه و ... در داخل محله انجام می ­شد. برخورد چهره به چهره و چانه زدن ها با کاسبان و فروشندگان و ارائه دهندگان خدمات محلی حس همدلی و هویت یابی و تعلق به محله را در شهروندان بیشتر می­کرد. نقش محوری مساجد، صندوق­ های قرض­ الحسنه محلی، برخورداری از مشاوره­ های معتمدین و ریش سفیدان محله در حل و فصل مشکلات و مسائل مبتلابه محله در حوزه ­های مختلف و همیاری اهالی برای رسیدگی به مسائل نیازمندان و جوانان و ... همه و همه نمودهایی از مشارکت عمیق و همدلانه اهالی محل با یکدیگر برای بهبود زندگی و مدیریت محله بود. در چنین بستری طبیعی است که آسیب ها و انحراف­ های اجتماعی نیز به حداقل می­ رسید و امنیت اجتماعی در سایه نظارت گروهی تامین می­ شد. اهالی محله در گذشته در مدیریت، آبادانی، پاکسازی و ایجاد امنیت و نگهبانی از محله مشارکت داشتند و در تمام مسایل مربوط به محله، نقش مردم حائز اهمیت بود. 

تغییر سبک زندگی درمحلات شهری امروز؛ بستر ساز آسیب های اجتماعی

پروانه شاطری دانشجوی دکتری جامعه­ شناسی: امروزه با تغییر سبک زندگی مدرن و رشد فردگرایی و نیز تغییر در ساختار معماری مسکونی و معابر و امکانات شهری در محلات مختلف، امکان آشنایی­ ها محدود شده حتی همسایه ­ها در داخل یک واحد مسکونی آپارتمانی گاه با یکدیگر بیگانه ­اند و کمتر همدیگر را می­ بینند و حداقل تعامل را با هم دارند. به اصطلاح همسایه از همسایه خبر ندارد. این عدم تعامل مانع شناخت و درک هم محلی ­ها از مسائل، نیازمندی ها و توانمندی های یکدیگر است و هویت ­یابی اجتماعی افراد به درستی تحقق نمی ­یابد.

در محلات شهری جوامع معاصر به‌دلیل تغییرات کالبدی، اقتصادی و تکنولوژیک، شبکه روابط اجتماعی و الگوی اعتماد عمومی تغییر می‌کند و مناسبات میان شهروندان به هم می‌خورد. در واقع، بستری برای تحول فراهم می‌شود، اما همین وضعیت می‌تواند آسیب‌زا باشد. احساس تعلق و همبستگی گروهی و حس اعتماد به هم محله ­ای ­ها کاهش می­ یابد و امنیت اجتماعی و در نتیجه میزان مشارکت اجتماعی کاهش می­یابد.

امروزه در مدیریت شهری جدید،‌ بویژه در کلان شهرها رویکرد جدیدی مطرح شده و آن رویکرد محله محوری است. رویکرد محله محوری به مدد توسعه و تقویت تشکل­ های محله­ ای، در پی احیای حس تعلق و مسئولیت ­پذیری و بازگشت به نگاه سنتی به محلات شهری در کنار پذیرش تغییر و تحولات مدرن توسعه شهری است.

تقویت محله می ­تواند به ساکنان آن، در دسترسی آسانتر به خدمات شهری، توزیع عادلانه امکانات و فرصت ها، جلب مشارکت مردم در تعیین اولویت ها و نیازسنجی­ های محلی و ارتقاء جایگاه فرهنگی و اجتماعی محله کمک شایان توجهی نماید. به همین منظور نیز محله محوری در تقویت فرهنگ محله­ ای می ­تواند مسائل اجتماعی را مسالمت آمیز و مبتنی بر نگاه اجتماعی حل و فصل نماید. حتی عامل مهمی در پیشگیری از ناهنجاری های اجتماعی محسوب می شود. تقویت اجتماعات محلی و تشکیل گروه­ های اجتماعی عامل مهمی در برآورده شدن نیازهای اجتماعی محله است. از این رو زمینه افزایش رضایت مندی مردم از محل سکونت ارتقاء می یابد. این مهم می تواند زمینه را برای همبستگی اجتماعی فراهم و با افزایش رضایت مندی از محله سکونت، تعلق اجتماعی نسبت به محله تقویت شود.

تأثیر اجتماعی توسعه محله­ ای بر آسیب­ های اجتماعی

دکتر محمد امین قانعیراد رئیس انجمن جامعه‌شناسی ایران: بستر واقعی رخداد جرایم و آسیب ­ها یا درون خانواده است، یا در محله­ها و مدارس. یکی از اصلی­ترین ریشه­های جرایم اجتماعی در فقدان همبستگی است. آدم­ها موقعی دچار انحرافات اجتماعی می­شوند که در یک گروه اجتماعی همبسته نباشد. تا وقتی نوجوان یا جوان یکپارچگی خانوادگی دارد و در محله و جمع همسایگان مشارکت فعال دارد، علیه آنها کاری نمی­کند و سعی می­کند با آن بستر فرهنگی، خانوادگی و ... ارتباطش را حفظ کند. مشکلات جدی که الان در جامعه داریم ریشه­اش در نبود انسجام است. اینکه جوان ­ها چرا دچار رفتارهای آسیب­گونه یا آسیب­زا شده­اند باید در همین قطع ارتباط جستوجو شود. از منظرجامعهشناختی با تقویت روابط اجتماعی می­توانیم میزان سازگاری نسل جوان با فرهنگ جامعه را افزایش دهیم. همان طور که لازمه ­ی آدم­ها گاه تأمل در نفس و خلوت عارفانه است، کار گروهی کردن و باهم بودن هم نیاز دیگری از زندگی بشری است. این دو بعد را باید با هم ببینیم و بستر واقعی که می­تواند فرهنگ مدنی و آموزش مدنی را گسترش بدهد در همین بستر مناسبات اجتماعی ایجاد میشود. 

هویت محله­ ای زمینه مناسبی برای ارتقای وابستگی، تعهد و مشارکت افراد در محله است و می­ تواند با تقویت وابستگی، تعهد و مشارکت، احساس کنترل و نظارت اجتماعی را در محله بالا ببرد و مانع گرایش به رفتارهای نابهنجار در سطح محله شود.

سرای محله بستری برای جلب مشارکت اجتماعی در محلات

یکی از مهم‌ترین بسترهای تقویت و ترویج مشارکت و مسئولیت­ پذیری شهروندان در حوزه محله ­های شهری،‌ سرای محله است. سرای محله­ ها در چارچوب شورای اجتماعی محلات با استفاده از امکانات فیزیکی و کارشناسی محلی در جهت مدیریت محله­ گرایی فعالیت می ­کنند. در چارچوب فعالیت سراهای محله بر اساس"دستورالعمل ساماندهی مشارکت های اجتماعی در محلات شهر تهران" در هر محله کارگروه های تخصصی- مردمی از بین افراد صاحب صلاحیت تشکیل می ­شود که در حوزه ­های ذیل فعالیت می ­کنند:

1- کارگروه اجتماعی، آموزشی و توانمندسازی، کارگروه سلامت و محیط زیست، کارگروه فرهنگی و هنری، کارگروه مدیریت بحران و ایمنی؛ کارگروه ورزشی و اوقات فراغت و کارگروه امور خدماتی و رفاهی.

 راهکارهای گسترش همکاری مردم با سراهای محله

- افزایش آگاهی شهروندان: با برگزاری کلاس ­های آموزش شهروندی، پخش کلیپ­ های آموزشی در پارک ها، تیزرهای تبلیغاتی و ... می ­توان این آگاهی را افزایش داد و شهروندان را با وظایف خود آشنا کرد.

- افزایش علاقه و همبستگی اجتماعی افراد محله از طریق: تشویق شهروندان به شرکت در هم­ اندیشی­ ها و جلسات تصمیم­ گیری محلی، شناسایی افراد نخبه و یا افراد زحمت­کش محل و استفاده از تجربیات کاری آنها،‌ برگزاری مسابقات و اجرای برنامه­ های فرهنگی و اجتماعی.

- تعمیق ارتباط مردم و شورایاری: تا مردم مسائل محلی و مشکلات خود را با شورایاری و مدیر محله مطرح و از آن طریق پیگیری کنند.

رسانه چگونه می ­تواند به این موضوع بپردازد؟

- تبلیغات موثر سرای محله­ ها در رسانه ملی تا مردم هرچه بیشتر با این محل امن اجتماعی ارتباط پیدا کنند.

- معرفی و تشویق مدیران و مشارکت کنندگان در برنامه های محلات نمونه

- معرفی اقداماتی که در چارچوب مدیریت محله ­ای از طریق سرای محله­ ها و شورایاری­ ها در حوزه­ های مختلف آموزشی، فرهنگی،‌ مشاوره­ های کارشناسی، کارآفرینی و مهارت افزایی­، اوقات فراغت، افزایش همبستگی اجتماعی مردم محله و... انجام شده و نمودهای ملموس آن.

- بررسی انتقادی فعالیت تشکل­ های محله­ ای و تبیین موانع و مشکلات آنها از نگاه مدیران و اهالی محل.

سخن آخر

سراهای محله به عنوان "خانه تولیدکننده مشارکت و تعاملات چهره به چهره» می تواند مرکز آشنایی برای اهالی محله باشد و از سوی دیگر با روش‌های پیشگیری از جرم از جمله آموزش در قالب برگزاری کلاس‌ها و کارگاه‌های آموزشی و غیره مشکلات روزمره را از طریق تولید مشارکت و گفت ­وگو، به بوته نقد سپرده و در راستای حل آنها، راهکار ارائه نماید.

توسعه فرهنگی اجتماعی شهرها و به ویژه کلان­شهرها جز از طریق جلب مشارکت شهروندان در سه بعد تصمیم‌گیری برنامه‌ریزی و اجرا با رویکرد محله محور به درستی تحقق نمی­ یابد. سرای محله­ ها به عنوان بستری برای گسترش مشارکت شهروندان و واسطه­ ای بین مدیریت کلان شهری و شهروندان عمل می­ کند و مدیریت شهری را به شیوه­ای از پایین به بالا و با صرف هزینه­ ای کمتر و بازدهی و کارآمدی بیشتر امکان پذیر می­کند.

سراهای محله­ می­ توانند با افزایش استقلال عمل مسئولان سرای محله در تصمیم ­گیری­ها؛ نظارت مستمر و مؤثر نیروی انتظامی و شهرداری برای تضمین افزایش امنیت و آسایش در طرح های سرای محله، تمهیدات ترافیکی در نزدیکی سرای محله، اطلاع رسانی از برنامه ­ها، فعالیت­ ها، خدمات و تسهیلات سرای محله و تشویق اهالی به همکاری و مشارکت در آنها،   همکاری و مشارکت مستمر و مؤثر در برنامه­ های آموزشی متاسب با نیاز اهالی محل، برگزاری کلاس ها و کارگاه ­های آموزشی و سخنرانی و... در حوزه پیشگیری از جرایم و ارایه راهکارهای افزایش امنیت در سطح محله فعالیت نماید. دراین میان شناخت و رفع موانع بوروکراسی اداری، مالی و تحقق تعامل شهروندان با سراها از اهمیت شایان توجهی برخوردار است.

پژوهش خبری // فریفته هدایتی