پژوهش خبری: در راستای اجرای اقتصاد مقاومتی در سال اقتصاد مقاومتی اقدام و عمل،‌بررسی موضوعی سهم و فرصت­های اقتصادی ایران در سایر کشورهای جهان از اهمیت ویژه­ای برخوردار است. از این روی به بهانه تحریم گردشگری ترکیه از سوی روسیه، نگاهی به فرصت ایران در این زمینه خواهیم داشت. تنش‌های جدید  ایجاد شده بین روسیه و ترکیه باعث شده تا بر اساس دستور مستقیم مقام‌های روس، سفر اتباع این کشور به ترکیه با محدودیت‌هایی رو به رو شود. این در حالی است که ترکیه نیز یارانه پرواز هواپیماهایی که گردشگران روس را به سواحل جنوبی می‌برد، قطع کرد. همان زمان بحث تبادل گردشگر بین ایران و روسیه جدی‌تر شد و گمانه زنی‌ها در میان سطوح مختلف گردشگری درباره چگونگی این تبادل و پیش‌بینی افزایش یافتن گردشگران روس بالا گرفت. روسیه سالانه 50 میلیون گردشگر را به کشورهای مختلف جهان می‌فرستد و گفته می‌شود پس از تحولات ایجاد شده در منطقه قصد دارد که مقصد گردشگران روس به ترکیه و مصر را به ایران تغییر دهد. 

 آیا به واقع این امر محقق و سهم گردشگران روس از آنِ ما خواهد شد؟

جایگاه صنعت گردشگری جمهوری اسلامی ایران در جهان

همان‌طور که در جدول مربوط به آمار توریسم آسیا مشاهده می‌کنید ایران در سال 2010 میزبان 2 میلیون و 938 هزار توریست بوده است. این رقم در سال 2011 از پیشرفت نسبتاً خوبی برخوردار بوده و به رقم 3 میلیون و 354 هزار نفر رسیده است و در سال 2012 نیز حدوداً 500 هزار نفر نسبت به سال قبل افزایش داشته است. در مورد درآمد ایران از صنعت توریست در سال 2010 و 2011 به ترتیب شاهد 2400 و 2300 میلیون دلار هستیم که روندی نزولی داشته است. در سال 2012 نیز با کاهشی شدید، درآمد ایران از صنعت توریسم به 1100 میلیون دلار رسیده است.

در سال 2013 چیزی در حدود 087/ 1 میلیارد توریست به کشورهای مختلف سفر کردند. این تعداد در مقایسه با سال قبل نسبت به آمار 03/ 1 میلیاردی سال 2012 ، 5 درصد رشد داشته است.

با استفاده از آخرین گزارش‌های منتشره توسط سازمان جهانی گردشگری در سال‌های 2014 و 2015، شورای جهانی سفر و گردشگری در سال 2014 و نیز گزارش‌های مرکز آمار ایران در سال‌های 1392-1387، تلاش شده است تا جایگاه گردشگری در نظام کلان اقتصادی کشور و همچنین وضعیت گردشگری درون‌مرزی، برون‌مرزی و داخلی ترسیم شود.

طبق این گزارش، گردشگری توانسته در مجموع 000/ 184/ 1 شغل ایجاد کند. بنابر پیش‌بینی شورای جهانی سفر و گردشگری براساس شاخص رشد سهم گردشگری در تولید ناخالص داخلی، ایران در سال 2014 با رشد 10 درصدی نسبت به سال 2013 در جایگاه چهارم دنیا از لحاظ رشد قرار دارد. در حوزه گردشگری برون‌مرزی، کشورهای ترکیه، عراق و عربستان به ترتیب برترین مقاصد سفر ایرانیان را تشکیل می‌دهند.

در حوزه گردشگری ورودی، در سال 2012، تعداد گردشگران ورودی 3 میلیون و 834 هزار نفر و درآمد حاصل از جذب این گردشگران یک میلیارد و 114 میلیون دلار بوده است. در سال 2013، مهم‌ترین مبادی گردشگری به ترتیب کشورهای عراق، آذربایجان، افغانستان و ترکیه بود. ناگفته نماند که بالاترین سهم از ورودی‌ها به مناطق خاورمیانه و اروپا تعلق دارد. مخارج گردشگران خروجی بالغ بر 7 میلیارد و 517 میلیون دلار بوده است. با توجه به بیشتر بودن هزینه‌کرد گردشگران خروجی، تراز گردشگری ایران منفی و بالغ بر 6 میلیارد و 403 میلیون دلار است.    

این در حالی است که در سال­های اخیر بخش گردشگری سلامت جمهوری اسلامی ایران جایگاه ویژه­ای را در جلب و جذب توریست داشته است. این بخش کشورمان را به مرکز درمان کشورهای همسایه از جمله عراق تبدیل کرده است. طبق برخی آمارها تنها از اقلیم کردستان عراق در سال گذشته بیش از ۱۰۰۰ویزا روزانه صادر شد که بیش از نیمی برای درمان بهتر به ایران سفر کردند. این رویه از سوی برخی کشورها چون؛ آذربایجان، ارمنستان و تاجیکستان نیز دنبال می­ شود. در سال گذشته نیز نزدیک به ۴۰۰۰ هزار نفر از کشور عمان تنها برای کاشت مو و جراحی­ های زیبایی به ایران سفر کرداند. این بخش بسیاری از گردشگران سلامت کشورهای اروپایی را نیز به ایران سرازیر کرده است.

 سهم گردشگری ایران از فدراسیون روسیه؛ از رؤیا تا واقعیت

هر چند روسیه از کشورهای مهم در حوزه گردشگرفرست در سطح جهان محسوب می­ شود و ایرانیان نیز همه ساله به کشورهای متعددی سفر می­کنند، لیکن توسعه نیافتن گردشگری در روابط ایران و روسیه نیازمند تأمل و بررسی دقیق تر است.

در سال 2013 تقریباً 52 درصد سفرها (حدوداً 568 میلیون) با هدف تفریح و گذراندن تعطیلات انجام شده است. طبق آمار 14 درصد سفرها به دلایل کاری و اداری بوده است و 27 درصد سفرها نیز به دلایل دیگر انجام شده است که شامل دیدار دوستان و اعضای خانواده و سفرهای مذهبی می ­شود. هدف سفر 7 درصد از افراد نیز مشخص نشده است.

به نظر می ­رسد بهترین راهکار برای جلب گردشگر از جمله توریسم روسی، تفکیک و شناخت گردشگر فرهنگی و تاریخی است. شاید از این طریق بتوان سهم حدود 30 درصدی توریسم را ازآنِ خود کرد.

هر چند کیک بازار روسیه بسیار گسترده است و ایران می­تواند سهم خود را از این بازار به دست آورد. اما آنچه به اشتباه رایج شده است، این است که تصور می ­شود به سبب مشکلات سیاسی و اقتصادی بین ترکیه و روسیه، ایران در حال حاضر می ­تواند به مقصد جایگزین ترکیه برای گردشگران روس تبدیل شود. حال آنکه دلیل برگزیدن ترکیه توسط گردشگران روس، مزیت­هایی است که ما در حال حاضر در کشور خود از آنها برخوردار نیستیم و یا نمی­توانیم و نمی­خواهیم که فراهم سازیم. نباید فراموش کرد که گونه شناسی گردشگران روسی که به ترکیه می­روند، هم از نظر انگیزه و هدف و هم از نظر مجموعه فعالیت­ هایی که در مقصد انجام می­ دهند، با آنچه سیاست­ های کلان گردشگری ایران دنبال می­ کند در یک مسیر واقع نشده است. به گفته علی رضا رحیمی، مدیر گردشگری دبیرخانه شورای عالی مناطق آزاد؛ «روسیه در حال حاضر چیزی حدود ۵۱ میلیون گردشگر خروجی دارد. چیزی حدود 5/ 4 میلیون از گردشگران روس برای گذران تعطیلات خود به ترکیه و تعدادی کمتر نیز به مصر سفر می­ کنند. از نظر گردشگران روس مقاصدی چون ترکیه در مقایسه با ایران هم راحت تر و هم ارزان تر هستند.»

با توجه به حجم بالای گردشگران خروجی روسیه، در سال ۲۰۱۴، تنها ۸۵۰۰ روس وارد ایران شده که البته درصد قابل توجهی از آن نیز جز گردشگران تجاری است. به نقل از مهدی سنایی سفیر کشورمان در روسیه ؛«بر اساس اعلام سازمان فدرال گردشگری روسیه در سال گذشته میلادی 20 هزار ایرانی به روسیه و 13 هزار روس به ایران سفر کرده اند که اگر این آمار درست نیز باشد هیچ گونه تناسبی با ظرفیت ­های گردشگری دو کشور ندارد و رقم ناچیزی است. هر چند در نقش توسعه زیرساخت­ های گردشگری در مناطق گردشگر پذیر ایران در زمینه جذب گردشگران روس شکی نیست اما کمبود امکانات نمی­تواند شاخص خوبی برای توجیه رقم ناچیز مبادله گردشگر بین دو کشور باشد. از این رو جمهوری اسلامی ایران آمادگی دارد پذیرای گروه‌های خبرنگاری و شرکت‌های تورگردان روسیه باشد و آنها می‌توانند بخش‌های عمده‌ای از ظرفیت‌های ایران را برای روسیه معرفی کنند.

جمع بندی

خوشبینانه خواهد بود اگر تصور شود که گردشگران تفریحی روسیه به‌ویژه پس از تنش­ هایی که بین این کشور و ترکیه رخ داده، سهم ایران خواهد شد. چرا که ملاحظات و محضورات جمهوری اسلامی در باب گردشگری با آنچه اغلب توریست­ ها در نظر دارند بسیار متفاوت است. اما این بدان معنی نیست که صنعت مهم گردشگری در کشورمان کم رونق خواهد ماند. پی بردن به‌ویژگی‌های سفر گردشگران اولین گام در شناخت بازار هدف در هر کشوری است. بدون این شناخت تمام اقدامات بازاریابی و تبلیغات و بستر سازی بی فایده خواهد بود. نباید نادیده انگاشت که جمهوری اسلامی ایران دارای جاذبه‌های گردشگری غنی و فراوانی است از جمله؛

ـ اماکن مقدس مذهبی

ـ جاذبه‌های فرهنگی و تاریخی

ـ جاذبه‌های طبیعی

لذا می ­توان برای این دسته از گردشگران فرهنگی- تاریخی(متمایز از توریست‌های تفریحی)  با برنامه‌ریزی منسجم، بسترهای لازم را فراهم کرد. با این حال به نظر می رسد با افتتاح نمایندگی­ های گردشگری در ایران و روسیه و انجام رایزنی ­های فرهنگی بتوان زیرساخت ­هایی را برای توسعه گردشگری بین این دو کشور ایجاد و تقویت کرد.

با این حال چنانچه ایران بخواهد گردشگران روس را جذب کند باید بداند که دست یافتن به گردشگران فرهنگی روسیه کار مشکلی است. دلیل این امر شناخت اندکی است که مردم روسیه از تاریخ، فرهنگ و مقاصد باستانی ایران دارند. لذا برای جذب گردشگران فرهنگی روس راه زیادی در پیش است چرا که تاکنون بر روی این دسته از گردشگران برنامه ریزی خاصی صورت نگرفته است. در واقع نه آنها ما را آنطور که هستیم می شناسند و نه ما آنها را. بی دلیل نیست که گفته می شود؛ "گردشگری حلقه مفقوده روابط ایران و روسیه است."

جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه به عنوان دو کشوری که جایگاه ویژه ای در شناسنامه تمدنی جهان دارند، می­ توانند دورنمای روشنی برای توسعه همه جانبه روابط از جمله در صنعت گردشگری داشته باشند و موتور محرکه این صنعت را دو سویه فعال کنند، البته در صورتی که ضمن اصلاح بسترهای لازم به رفع موانع صنعت گردشگری نیز بپردازند. از مهم ترین موانع سفر گردشگران روس به جمهوری اسلامی می ­توان به موارد ذیل اشاره کرد:

ـ هزینه­ های بالای سفر خصوصاً هزینه سفرهای هوایی،

ـ فقدان مسیر دریایی

ـ کمبود امکانات رفاهی،

ـ تعداد اندک راهنمایان تور مسلط به زبان روسی

ـ ضعف تبلیغات کارآمد صنعت گردشگری در رسانه های جمعی دو کشور

ـ فقدان رسانه های معرفی کننده فرهنگ و جاذبه های ایران

ـ حضور کمرنگ طرفین در نمایشگاه­ های گردشگری یکدیگر

در مجموع جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه در صورتیکه زمینه ­های توسعه گردشگری بین دو کشور نظیر موارد ذیل را فراهم کنند، پتانسیل خوبی برای توسعه همکاری ­ها در تمامی عرصه­ ها از جمله گردشگری خواهند داشت.

ـ اصلاح ساختارها و سیاست گزاری درست همراه با ورود سازمان های مسئول امر گردشگری ایران و روسیه به این حوزه

ـ پیدا کردن راه حلی برای نزدیک کردن استانداردهای جمهوری اسلامی ایران با بخش ­هایی از گردشگری روسیه

ـ‌ فراهم آوردن زمینه های شناخت دقیق و کامل ایرانیان و روس ها از واقعیت های جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه

ـ آشنایی عمیق تر با تاریخ و تمدن دو کشور در کنار جاذبه های گردشگری به عنوان یکی از نیازهای اساسی توسعه صنعت گردشگری میان ایران و روسیه

ـ اصلاح امکانات هتل ها و یا پلاژها با استانداردهای جهانی (در چهارچوب قوانین و ارزش های ج.ا. ایران)